Του Jon Basil Utley*… Γιατί ο σοσιαλισμός είναι ακόμα τόσο δημοφιλής; Ένα εξαιρετικό συνέδριο στο Ινστιτούτο Cato αντιμετώπισε το θέμα αυτό χρησιμοποιώντας νέες γνώσεις και αιτιολογήσεις. Ο σοσιαλισμός πρέπει να περιθωριοποιηθεί σε αυτή την εποχή απίστευτης αφθονίας και προόδου: οι λιμοί χτυπάνε πλέον μόλις το 10% περίπου του παγκόσμιου πληθυσμού, ενω αυτός έχει αυξηθεί κατά μερικά δισεκατομμύρια.
Η συνεχιζόμενη αποδοχή του σοσιαλισμού είναι τόσο παράλογη, που πρέπει να υπάρχει κάποια εγγενής τάση για κάτι τέτοιο στις ανάγκες της ανθρώπινης ψυχής. Το θέμα εξετάστηκε από αρκετούς εξελικτικούς ψυχολόγους στο συνέδριο του Cato, του οποίου ήταν συντονίστρια η Marian L. Tupy, επιμελήτρια του HumanProgress.org και πολιτική αναλύτρια του Κέντρου Παγκόσμιας Ελευθερίας και Ευημερίας του Cato.
Πάντα πίστευα ότι ο σοσιαλισμός είναι ελκυστικός κυρίως λόγω του φθόνου, ενός εγγενούς ανθρώπινου χαρακτηριστικού. Υπάρχει ένα κλασικό βιβλίο με τον τίτλο Envy, γραμμένο από τον Helmut Schoeck, το οποίο εξηγεί την απίστευτη πρόοδο του Δυτικού πολιτισμού και θεωρεί ότι προέρχεται από τον Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό. Επισημαίνει ότι 2 από τις 10 εντολές καταδικάζουν σθεναρά τον φθόνο –και ότι η καταπίεσή του ήταν ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη του πολιτισμού. Ο φθόνος, όμως, εξακολουθεί να είναι εγγενής. Θυμηθείτε την παλιά ιστορία ενός φτωχού Ρώσου χωρικού, του οποίου ο γείτονας αποκτά, επιτέλους, μια αγελάδα. Ο χωρικός κυριεύεται από φθόνο και καταφεύγει στον Θεό για να ανακουφιστεί. Όταν ο Θεός του απαντά και τον ρωτά τι επιθυμεί, ο χωρικός προσεύχεται: «Θεέ μου, κάνε να αρρωστήσει η αγελάδα του γείτονά μου και να πεθάνει».
Τα νέα ευρήματα που προκύπτουν από τις μελέτες για την ανθρώπινη φύση πάνε πολύ πιο πέρα. Για 200.000 χρόνια, οι άνθρωποι ζούσαν σε φυλές ως κυνηγοί και συλλέκτες. Η γεωργία υπάρχει εδώ και μόλις 10.000 χρόνια, και ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν έχει αλλάξει ριζικά τα τελευταία 50.000 χρόνια. Η εξελικτική ψυχολογία μας βοηθά να καταλάβουμε γιατί «κοινωνίες σχετικά ελεύθερες και ιδιαίτερα πλούσιες, όπως η δική μας, είναι τόσο σπάνιες και, πιθανόν, τόσο ευάλωτες». (Η φράση αυτή και τα προαναφερθέντα νούμερα προέρχονται από μια μελέτη του Ινστιτούτου που διανεμήθηκε στο συνέδριο, “Capitalism and Human Nature” του Will Wilkinson.)
Ο καθηγητής Jonathan Haidt μίλησε για το άρθρο του “The Moral Foundations of Occupy Wall Street” που έγραψε για το φιλελεύθερο περιοδικό Reason. Έδειξε φωτογραφίες των αριστεριστικών διαμαρτυριών, εξηγώντας ότι ενώ οι συμμετέχοντες ήταν σε κατάσταση αντιπαλότητας, κατανοούσαν τους συμβιβασμούς μεταξύ των κομμουνιστικών αξιών και της οικονομικής ανάπτυξης. Είχαν συνθήματα όπως «ισότητα τώρα, ελευθερία αργότερα». Ο σκοπός τους –να διώξει το 99% την αφρόκρεμα του 1%- ταιριάζει με τις θεωρίες της εξελικτικής ψυχολογίας. (Στο κείμενο υπάρχουν οι σύνδεσμοι για την ανάλυση και τα βίντεο που παρέχει ο Haidt, όπως και το βίντεο της ενδιαφέρουσας ομιλίας του από το Ινστιτούτο).
Μια άλλη ομιλήτρια, η Καθηγήτρια Leda Cosmides, εξήγησε ότι το πρωτόγονο κυνήγι ήταν από τη φύση του δύσκολο και επικίνδυνο. Οι κυνηγοί έπιαναν τα θηράματά τους λιγότερο από 40%. Αυτό οδήγησε σε μια ιδανική «κομμουνιστική» κοινωνία, όπου ο καθένας μοίραζε αγαθά βάσει των δυνατοτήτων του και έπαιρνε αγαθά βάσει των αναγκών του. Η τύχη, επίσης, ήταν βασική αιτία όταν κάποιος γυρνούσε με τροφή και άλλος όχι. Κάθε άντρας που ήταν σε μια φυλή και είχε τραυματιστεί ή είχε αρρωστήσει μπορούσε να επιβιώσει, μαζί με την οικογένειά του, μόνο όταν η υπόλοιπη φυλή μοιραζόταν την τροφή που είχε αποκτήσει. Τα πάντα μοιράζονταν και δεν υπήρχαν τα δικαιώματα στην ιδιοκτησία.
Ο John Tooby, ένας από τους πρωτοπόρους της εξελικτικής ψυχολογίας, εξήγησε γιατί ο σοσιαλισμός και ο Μαρξισμός εξακολουθούν να είναι δημοφιλείς στον Πανεπιστημιακό κόσμο και σε πολλούς νέους. Είπε ότι κανείς λογικός άνθρωπος δεν θα θεωρούσε καλύτερες τις επιδόσεις των σοσιαλιστικών, αλλά πλούσιων σε πόρους, χωρών όπως η Κούβα και η Βενεζουέλα από εκείνες του Χονγκ Κονγκ –όπου, χωρίς φυσικούς πόρους, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 89 φορές από το 1961 μέχρι το 1997. Εξήγησε ότι ο καπιταλισμός δεν αντάμειψε τους καθηγητές και τους γραφειοκράτες με το εισόδημα και την αναγνώριση που πίστευαν ότι άξιζαν, καθώς οι αγορές έθεσαν στο περιθώριο τους διανοητές. Εξήγησε τον τρόπο με τον οποίο η απομόνωση των σύγχρονων κοινωνιών κατέστησε ελκυστικό τον σοσιαλισμό, επειδή διεγείρει την νοσταλγία για τις παλιές «καλές» εποχές όπου οι άνθρωποι ζούσαν σε φυλές και οι άνθρωποι περιτριγυρίζονταν από συγγενείς και ανθρώπους που «νοιάζονταν». Πολλοί νέοι αναζητούν την μοιρασιά σε μια κοινωνία και καταφεύγουν στον σοσιαλισμό.
Όπως το έθεσαν οι Leda Cosmides και John Tooby: «Το κλειδί για να κατανοήσουμε πώς λειτουργεί το σύγχρονο μυαλό είναι να αντιληφθούμε ότι τα κυκλώματά του δεν είναι φτιαγμένα για να λύνουν τα καθημερινά προβλήματα του σύγχρονου Αμερικανού –είναι φτιαγμένα για να λύνουν τα καθημερινά προβλήματα των κυνηγών και συλλεκτών προγόνων μας».
Ακόμα περισσότερα στοιχεία για τον ανθρώπινο εγκέφαλο αναλύονται στη μελέτη του Wilkinson. Εξηγεί τις έννοιες που αναφέρουν οι Cosmides και Tooby. Η μελέτη της εξελικτικής ψυχολογίας δεν μας υποδεικνύει ποιο είδος κοινωνίας λειτουργεί καλύτερα, αλλά μας δείχνει ποιο δεν λειτουργεί σωστά –σκεφτείτε τον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό. Η εξελικτική ψυχολογία μας βοηθά να συνεργαστούμε καλύτερα με την ανθρώπινη φύση. Μας βοηθά «να κατανοήσουμε ότι οι επιτυχημένες φιλελεύθερες κοινωνίες αγοράς απαιτούν την καλλιέργεια συγκεκριμένων ψυχολογικών τάσεων που δεν είναι ισχυρές σε εγκεφάλους της εποχής του λίθου. Οι ελεύθερες καπιταλιστικές κοινωνίες λειτουργούν βάσει της ανθρώπινης φύσης, αλλά αυτή η ανθρώπινη φύση αποτελεί σε πολλές περιπτώσεις ακατέργαστο υλικό».
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος εντοπίζει γρήγορα ποιος είναι εντός ή εκτός της ομάδας του –έχετε υπ’ όψιν σας τους προγόνους που ζούσαν σε φυλές. Η τάση να σκεφτόμαστε βάσει του «εμείς εναντίον αυτών» είναι ενστικτώδης και αποτελεί τον λόγο για τον οποίο οι δημαγωγοί και οι φασίστες χαίρουν ιδιαίτερης αποδοχής, ιδιαίτερα όταν επιβραδύνεται η ανάπτυξη ή υπάρχει οικονομική κρίση. Ο Wilkinson εξηγεί στο άρθρο του “Capitalism and Human Nature”, με όρους εξελικτικής ψυχολογίας, μέρος της εχθρότητας απέναντι στο ελεύθερο εμπόριο. Γράφει, «από θετική άποψη, η ελεύθερη αγορά πρέπει να επιδοκιμασθεί για τον τρόπο με τον οποίο μας ενθαρρύνει να βλέπουμε τις ανοίκειες ομάδες ως συντρόφους, και όχι ως εχθρούς».
Οι άνθρωποι δημιουργούν ιεραρχίες κυριαρχίας. «Η ζωή στον πάτο της ιεραρχίας είναι δύσκολη … οι άντρες χαμηλότερου κύρους δημιουργούν συνασπισμούς για να ελέγξουν την ισχύ των πιο κυρίαρχων αντρών … για να προσπαθήσουν να επιτύχουν σχετικά ισότιμη κατανομή των πόρων» -σκεφτείτε το Occupy Wall Street. Η τάση των ανθρώπων να φθονούν «σχετίζεται με τη δυσκολία μας να κατανοήσουμε την ιδέα του κέρδους από το εμπόριο και τις αυξήσεις από την παραγωγικότητα ώστε να συσσωρευτεί επενδυτικό κεφάλαιο». Ο σοσιαλισμός αποσκοπεί στην κατανομή του υπάρχοντος πλούτου και όχι στη δημιουργία νέου.
Επιπλέον, οι ελλείψεις στις πρωτόγονες κοινωνίες (και αυτό το αίσθημα της έλλειψης είναι εγγενές στον ανθρώπινο εγκέφαλο) καθιστούν πολύ δύσκολη την εστίαση στις «αυξήσεις στον συνολικό πλούτο μέσα από τις εφευρέσεις, τις επενδύσεις και τις εκτεταμένες οικονομικές συναλλαγές». Ο πλούτος αποκτιόταν, κατά το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, με απάτες, κλοπές, εισβολές σε γειτονικά κράτη, ή λίγη τύχη. Αυτό εξηγεί και την πρόσφατη ιστορία του Τρίτου Κόσμου. Ο εκβιομηχανισμός προήλθε από τη Βόρεια Ευρώπη και αντικατοπτρίζεται ακόμα και στις γλώσσες. Οι λέξεις “earn” της Αγγλικής και “verdieren” της Γερμανικής (όπως και η έκφραση «βγάζω το ψωμί μου» στην ελληνική) υποδηλώνουν την απόκτηση πλούτου μέσα από τη δουλειά. Στις Λατινογενείς γλώσσες, όμως, το ισπανικό “ganar”, το γαλλικό “gagner” και το ανάλογο ρήμα στην Ιταλική σημαίνουν «κερδίζω», υπονοώντας ότι χρειάζονται και η τύχη και η σκληρή δουλειά ή ότι χωρίς την τύχη η σκληρή δουλειά δεν πιάνει τόπο. Ιστορικά, ο όρος «καπιταλισμός» δεν σήμαινε τη δημιουργία νέου πλούτου, αλλά το εμπόριο.
Όταν πήγα να δουλέψω για πρώτη φορά στη Νότια Αμερική την δεκαετία του 1960, παρατήρησα πώς οι άνθρωποι νόμιζαν ότι ο πλούτος προέρχεται από την ιδιοκτησία γης, των μετάλλων κάτω από τη γη και από τις ξένες (Αμερικανικές) εταιρείες. Δεν υπήρχε πίστη στην ιδέα ότι ο πλούτος μπορούσε να δημιουργηθεί από τους ίδιους. Η επιτυχία του Χονγκ Κονγκ και οι ιδέες των Ronald Reagan, Hernando de Soto και Jude Wanniski ήταν καταλυτικοί παράγοντες για την αλλαγή νοοτροπίας, και τώρα πολλά κράτη της Νοτίου Αμερικής συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξη με χαμηλότερους φόρους, κράτος δικαίου, δικαιώματα στην ιδιοκτησία, και το ελεύθερο εμπόριο –όπως την υποστήριξη των μικρών οικονομιών.
Η μελέτη του Cato στην οποία παραπέμπω εξηγεί τα δεδομένα με πολύ περισσότερη λεπτομέρεια και αξίζει να την διαβάσετε. Υπάρχουν, βέβαια, και πολλοί άλλοι λόγοι για τους οποίους πολλές χώρες δεν προοδεύουν. Για παράδειγμα, τα ελαττωματικά εκλογικά συστήματα, για τα οποία έχω γράψει στο παρελθόν, ή οι ξένες εισβολές.
