30 χρόνια μετά την έκρηξη του πυρηνικού αντιδραστήρα, η Kim Willsher επιστρέφει για να εξετάσει αυτό το νέο είδος «τουρισμού καταστροφής»
Στεκούμενη 90 μέτρα από το περίβλημα του αντιδραστήρα Νούμερο 4 στο Τσέρνομπιλ, ο ήχος «κλικ-κλικ-κλικ» του μετρητή Geiger γίνεται ανησυχητικά επίμονος. Ένα βήμα πιο κοντά και ακούγεται ένα «μπιπ» και αναβοσβήνει. Η ξεναγός μας δίνει ένα καθησυχαστικό χαμόγελο. «Είναι εντάξει», μας λέει. Αλλά ξέρει ότι γνωρίζουμε πως θα το έλεγε αυτό.
Σύντομα, επιστρέφουμε στο λεωφορείο και φεύγουμε μακριά από το Εργοστάσιο Πυρηνικής Ενέργειας Βλαντίμιρ Ιλίτς Λένιν, γνωστότερο ως Τσέρνομπιλ. Στην πρώτη μου επίσκεψη, 2 χρόνια μετά το χειρότερο πυρηνικό ατύχημα στον κόσμο, μας πήρε εβδομάδες διαπραγματεύσεων με τις Σοβιετικές αρχές για να αποκτήσουμε πρόσβαση στο εργοστάσιο. Σήμερα, ολόκληρα λεωφορεία με επισκέπτες καταφτάνουν σε σχεδόν καθημερινή βάση. Για λιγότερο από 100 λίρες, οι περιπετειώδεις μπορούν να συμμετάσχουν σε περιοδεία μίας ημέρας γύρω από την «νεκρή ζώνη», τον μολυσμένο κύκλο 10 χιλιομέτρων που σχηματίστηκε γύρω από το Τσέρνομπιλ μετά το ατύχημα τις πρώτες πρωινές ώρες της 26ης Απριλίου του 1986.
Πέρα από την ανατριχίλα του να στέκεστε μόλις μερικά μέτρα μακρύτερα από τον κατεστραμμένο αντιδραστήρα, οι περιηγήσεις περιλαμβάνουν μια επίσκεψη σε εγκαταλελειμμένο νηπιαγωγείο, και στον «Τρυποκάρυδο», τον κάποτε άκρως απόρρητο, «πάνω από τον ορίζοντα» Σοβιετικό ραδιοφωνικό σταθμό. Μπορείτε επίσης να σεργιανίσετε στο αγροτικό παράπηγμα ενός από τους λίγους ηλικιωμένους που ζουν παρανόμως στη νεκρή ζώνη, οι περισσότεροι από αυτούς χωρίς ηλεκτρισμό ή τρεχούμενο νερό.
Το πιο παράξενο, όμως, είναι η επίσκεψη στην Πρίπιατ, την πόλη φάντασμα που αποτελούσε την εστία των εργατών στο Τσέρνομπιλ, μέχρι να εκκενωθεί βιαστικά 36 ώρες μετά το ατύχημα. Το 1988, το μεγαφωνικό σύστημα της πόλης συνέχιζε να μεταδίδει μουσική που ηχούσε απόκοσμα μέσα από τους εγκαταλελειμμένους δρόμους. Σήμερα, αυτοί οι δρόμοι έχουν κατακλυστεί από τα δέντρα που κάποτε τους περιέβαλλαν και υπάρχει η απόλυτη σιωπή. Τα πουλιά καθόλου δεν κελαηδούν.
Τριάντα χρόνια μετά, θυμάμαι την ανατριχιαστική στιγμή όπου οι επιστήμονες στον κοντινό ερευνητικό σταθμό –που τώρα έχει κλείσει- μου έδωσαν ένα μπουκέτο από αφύσικα μεγάλα «τριαντάφυλλα του Τσέρνομπιλ». «Πετάξτε τα», γρύλισε ο μεταφραστής καθώς φεύγαμε. Ίσως θα έπρεπε και εγώ να είχα ανησυχήσει∙ οι ίδιοι οι επιστήμονες μας είχαν δείξει μια παράξενη συλλογή από κωνοφόρα δενδρύλλια που είχαν αναπτυχθεί από σπόρους που εντοπίστηκαν στο λεγόμενο «Κόκκινο Δάσος» γύρω από το Τσέρνομπιλ, αφού η ραδιενεργή σκόνη έκανε τα δέντρα να λάμπουν –και είχαν περίεργες μεταλλάξεις, διπλούς πυρήνες, τις πευκοβελόνες να μεγαλώνουν προς τα πίσω…
Οι ταξιδιώτες που κοιτούν με έντονο ενδιαφέρον τις σκηνές όπου έλαβαν χώρα καταστροφικά συμβάντα αποκαλούνταν «τουρίστες καταστροφής». Σήμερα, αυτοί που βοηθούν τους τουρίστες να αποκτήσουν πρόσβαση στο Τσέρνομπιλ, τη Φουκουσίμα ή το Άουσβιτς προτιμούν να μιλάνε για τουρισμό περιπέτειας. Οι Ουκρανικές αρχές αναφέρονται κατ’ ευφημισμόν σε «εκπαίδευση» παρά σε «τουρισμό» έχοντας στο νου τυχόν κατηγορίες για κερδοσκοπία από μια τέτοια τραγωδία.
Αν και μοιάζει περιπετειώδες, το πρόγραμμα πρέπει να προσυμφωνηθεί με τους αξιωματούχους του Τσέρνομπιλ και να τηρηθεί απαρέγκλιτα. Η ζώνη αυτή βρίθει πηγών ραδιενέργειας και μόνο οι ριψοκίνδυνοι ξεφεύγουν από τη σωστή και συμφωνημένη πορεία.
Ο Dylan Harris, ιδιοκτήτης του Βρετανικού ταξιδιωτικού πρακτορείου Lupine Travel, του οποίου ο κατάλογος περιλαμβάνει το Τσέρνομπιλ, τη Βόρεια Κορέα, το Ιράκ, το Ιράν, την Ερυθραία, τη Σομαλιλάνδη (αυτόνομη περιοχή της Σομαλίας) και το Τουρκμενιστάν, λέει ότι μπορεί να καταλάβει γιατί κάποιοι πιθανόν να δουν αυτά τα ταξίδια ως «μακάβρια και ηδονοβλεπτικά». Αλλά, εξηγεί, «πραγματικά δεν νομίζω ότι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι περισσότεροι θέλουν να επισκεφτούν αυτά τα μέρη. Πιστεύω ότι η επίσκεψη σε αυτά τα μέρη χαρίζει μια πιο εμπεριστατωμένη κατανόηση των όσων συνέβησαν εκεί. Όλοι μας έχουμε ακούσει για το Ολοκαύτωμα, αλλά τίποτα δεν σε προετοιμάζει για τα συναισθήματα που σε κατακλύζουν σε μια επίσκεψη στο Άουσβιτς».
«Η καταστροφή του Τσέρνομπιλ ήταν ένα σημαντικό κομμάτι της ζωής μου μεγαλώνοντας στη δεκαετία του 1980», συνεχίζει. «Οι ειδήσεις είχαν αναφερθεί σε αυτήν κατά κόρον. Η Ανατολική Ευρώπη πάντα ένιωθε σαν ένας άλλος κόσμος που δεν θα μπορούσε ποτέ να τον επισκεφτεί κανείς και πάντα μου κινούσε το ενδιαφέρον».
Ο κατάλληλος καιρός, λέει ο Harris, είναι σημαντικό πράγμα. «Μερικούς μήνες μετά την καταστροφή στη Φουκουσίμα, με κάλεσε κάποιος από την Ιαπωνία ο οποίος μου προσέφερε περιηγήσεις γύρω από την περιοχή. Απέρριψα την προσφορά αμέσως. Ήταν πολύ νωρίς για να αποκτήσει κανείς όφελος ή μια ικανοποιητική εκπαιδευτική εμπειρία από αυτό. Δεν το αισθανόμουν ως κάτι καλό –εκατοντάδες άνθρωποι είχαν σκοτωθεί, ζωές είχαν καταστραφεί, και σπίτια είχαν παρασυρθεί από τα νερά. Ήταν ακόμα πολύ νωπό το γεγονός».
Ο Dominik Orfanus του chernobylwel.com οργανώνει περιηγήσεις στο Τσέρνομπιλ εδώ και 8 χρόνια. Οι περισσότεροι τουρίστες, λέει, είναι άντρες Ευρωπαίοι. Λέει ότι η εταιρεία του δίνει μέρος από τα κέρδη της σε οργανώσεις που βοηθούν τα παιδιά του Τσέρνομπιλ, και πρόσφατα αγόρασε ένα άροτρο για μια ομάδα παρανόμως εγκατεστημένων στο Τσέρνομπιλ της οποίας το γέρικο άλογο είχε πεθάνει.
«Το Τσέρνομπιλ είναι το πάθος μου. Το αγαπώ αυτό το μέρος. Όταν συνοδεύουμε τους ανθρώπους σε περιηγήσεις, μπορούν να καταλάβουν τι συνέβη, βλέπουν πώς οι ζωές των ανθρώπων άλλαξαν από τη μία μέρα στην άλλη. Έχουμε συναντήσει ανθρώπους που μας λένε ότι η επίσκεψη αυτή τους έκανε να αναθεωρήσουν τις αξίες τους, αντιλαμβανόμενοι πόσο εύθραυστη είναι η ζωή. Υπάρχει μια σημαντική ανθρώπινη και συναισθηματική πλευρά της επίσκεψης στο Τσέρνομπιλ. Δεν θα είχε καμία σημασία αυτή η περιήγηση αν και εμείς οι ίδιοι δεν δίναμε κάτι από την πλευρά μας».
Φεύγοντας από τη ζώνη, υπάρχει μια στιγμή υψηλής συναισθηματικής έντασης καθώς περνάμε από ανιχνευτές ραδιενέργειας που μοιάζουν να είναι ίδιοι με εκείνους που είχα δει το 1988 (σημειωτέον ότι οι τουρίστες εφοδιάζονται με μετρητές Geiger). Δεν χτυπάνε οι συναγερμοί. Η ξεναγός λέει ότι πιθανόν έχουμε απορροφήσει λιγότερη ραδιενέργεια από εκείνη που θα παίρναμε σε μια υπερατλαντική πτήση.
«Οπότε δεν θα λάμπουμε στο σκοτάδι;», κάποιος ρωτάει. Όλοι γελάνε.
