Του James Bartholomew… Κάποια πράγματα είναι δεκτά από όλους ως αλήθειες. Το νερό κυλάει εκεί που βρίσκει ίδια στάθμη με τη δική του∙ οι τηγανίτες είναι πιο απολαυστικές τον χειμώνα∙ και η ποδοσφαιρική ομάδα της Αγγλίας δεν θα ξανακερδίσει ποτέ το Παγκόσμιο Κύπελλο.
Στο ίδιο επίπεδο με αυτά, το πιο αποδεκτό κομμάτι των οικονομικών είναι ο Κεϋνσιανισμός. Φυσικά, ο John Maynard Keynes είπε πολλά πράγματα για τα οικονομικά μεταξύ των πολλών και ποικίλων σεξουαλικών περιπετειών του. Εν τούτοις, όπως συμβαίνει στον κόσμο, ένα από τα πράγματα που είπε υπήρξε ιδιαίτερα επιδραστικό. Είναι τόσο επιδραστικό που έχει φτάσει σε όλον τον κόσμο. Επαναλαμβάνεται και αποτελεί βάση για τους Ιάπωνες Υπουργούς Οικονομικών, τους συντάκτες στη New York Times, τους νικητές βραβείων Νόμπελ και τους διαδηλωτές κατά της λιτότητας. Εντοπίζεται σε διδακτικά βιβλία σε όλον τον κόσμο. Είναι στη σελίδα 262 του διδακτικού βιβλίου Edexcel Economics για τις απολυτήριες εξετάσεις (A-levels). Στην πραγματικότητα, εμφανίζεται αρκετές φορές στο βιβλίο με ποικίλους τρόπους. Ο ίδιος ο Κέυνς επισημαίνεται πολύ συχνότερα από οποιονδήποτε οικονομολόγο ζώντα ή νεκρό. Η θεωρία αυτή κινεί την κυβερνητική πολιτική παγκοσμίως και φυσικά εδώ στη Βρετανία.
Υπάρχει απλά ένα μικρό πρόβλημα: η θεωρία αυτή είναι λάθος. Και όπως η Κίνα –μια αφοσιωμένη ακόλουθος τόσο του Κέυνς αυτή την εποχή όσο και του Μαρξ- καταρρέει, γίνεται ολοένα και πιο φανερό πόσο λανθασμένη είναι.
Η βασική θεωρία είναι ότι όταν μια οικονομία βρίσκεται σε ύφεση, η κυβέρνηση πρέπει να ζωντανέψει τα πράγματα με δανεισμούς και δαπάνες. Αν ο λαός είναι απρόθυμος να ξοδέψει χρήματα για οποιονδήποτε λόγο, η κυβέρνηση πρέπει να επέμβει σαν πρίγκιπας με το άσπρο άλογο για να σώσει τα πράγματα. Η κυβέρνηση πρέπει να φτιάξει δρόμους, δίνοντας εργασία στους χτίστες που θα ξοδέψουν μετά τα χρήματα στη νυχτερινή τους διασκέδαση, δίνοντας εργασία στους σερβιτόρους, οι οποίοι θα αγοράσουν έπειτα καινούρια ρούχα, δίνοντας εργασία στους πωλητές –και ούτω καθεξής. Η οικονομία αποκτά με αυτόν τον τρόπο ενίσχυση από την παλιά καλή κυβέρνηση, και όλα καλά.
Στο διδακτικό βιβλίο του Edexcel επισημαίνεται με κεφαλαία γράμματα επειδή είναι τόσο ενδεικτικό του τρόπου με τον οποίο λειτουργούν τα πράγματα. Ονομάζεται «διαχείριση της ζήτησης». Για παράδειγμα, το 2008 ο Gordon Brown αποφάσισε ότι η κυβέρνηση πρέπει να προβεί σε επιπλέον δανεισμούς και δαπάνες για να αντισταθεί στην καθοδική πορεία της κρίσης. Θυμάμαι την εμφάνισή μου στο Radio 5 Live εκείνη την περίοδο, και όταν αντιτάχθηκα σε αυτό το σχέδιο, μου ειπώθηκε αυστηρά από τον οικονομικό ανταποκριτή του BBC ότι η συντριπτική πλειονότητα των οικονομολόγων θεωρούσε ότι αυτό ήταν η σωστότερη ενέργεια. Και εξάλλου, αν όλοι το πιστεύουν, τότε πρέπει να ισχύει.
Στην πραγματικότητα, κατά τη διάρκεια των τελευταίων 50 ετών, έχουν υπάρξει αρκετές φορές όπου η εγκυρότητα αυτού του κομβικού σημείου της θεωρίας του Κέυνς έχει τεθεί υπό αμφισβήτηση. Αλλά αυτή η ιδέα έχει γίνει σαν τον Τομ, τον γάτο στο Τομ και Τζέρι. Όσες φορές και αν συντρίβεται κάτω από βάρη 10 τόνων ή πέφτει σε βράχους από μεγάλο ύψος, επανέρχεται χαμογελαστή και αμετανόητη.
Σταδιακά, όμως, οι λόγοι για να πιστέψουμε ότι δεν ισχύει έχουν αυξηθεί και έχουν αποκτήσει μεγαλύτερο υποστηρικτικό βάρος από τους ακαδημαϊκούς. Το σημαντικότερο έργο έχει προκύψει από μια ομάδα Ιταλών οικονομολόγων. Μια μνημειώδης μελέτη γράφτηκε από τους Francesco Giavazzi και Marco Pagano το 1990. Στη συνέχεια ακολούθησε και επιπλέον έργο από τους Alberto Alesina, Silvia Ardagna και άλλους. Έχουν αποκληθεί ως ‘τα αγόρια Bocconi’, πράγμα που τους κάνει να θυμίζουν μαφιόζικη συμμορία, αλλά στην πραγματικότητα το προσωνύμιο αυτό αναφέρεται στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου όπου πολλοί από αυτούς υπήρξαν καθηγητές ή σπουδαστές.
Η μελέτη του 1990 ερεύνησε τις επιδόσεις της Ιρλανδίας και της Δανίας τη δεκαετία του 1980. Επεσήμανε πώς αυτές οι χώρες είχαν μειώσει τα ελλείμματα στον κυβερνητικό προϋπολογισμό, πράγμα το οποίο θα έπρεπε να είχε οδηγήσει σε ύφεση την οικονομία, κατά τη θεωρία του Κεϋνσιανισμού. Αντίθετα, οι οικονομίες αυτές τα πήγαν ιδιαίτερα καλά. Με αυτή την αρχή, τα αγόρια του Bocconi έχουν κερδίσει έδαφος και επιρροή, σκορπώντας εκπροσώπους στην Τράπεζα της Αγγλίας, την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Χάρβαρντ.
Πιο πρόσφατα, ο καθηγητής μας Tim Congdon έχει γράψει 2-3 μελέτες με μια εμπεριστατωμένη περίληψη του πώς η Κεϋνσιανή θεωρία έχει αποτύχει από τη δεκαετία του 1980 στη Βρετανία και την Αμερική. Συγκρίνει τις αλλαγές στο έλλειμμα του προϋπολογισμού μετά από προσαρμογές για τον επιχειρησιακό κύκλο με τις αλλαγές στο ‘χάσμα απόδοσης’ –πόσο χαμηλότερες επιδόσεις έχει η οικονομία σε σχέση με τις δυνατότητές της, χωρίς τον πληθωρισμό. Όλα τα νούμερα προέρχονται από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.
Τα αποτελέσματα δεν ταιριάζουν με την Κεϋνσιανή θεωρία ούτε στο ελάχιστο. Πάρτε την περίοδο 1981-1988. Ξεκίνησε με έναν προϋπολογισμό που προτάθηκε από τον Geoffrey Howe, στον οποίο δήλωσε ότι θα μειώνει το έλλειμμα ανά έτος. Συγκλονισμένοι και αηδιασμένοι, 364 οικονομολόγοι που αντιπροσώπευαν τη συντριπτική ομοφωνία ως προς τη Κεϋνσιανή θεωρία έγραψαν στην Times λέγοντας πως κάτι τέτοιο θα ήταν καταστροφικό. Όπως αποδείχτηκε, τα 7 έτη μείωσης του ελλείμματος έφεραν μείωση του χάσματος απόδοσης και ανάπτυξη πέρα από την τάση της εποχής. Άλλη μια περίοδος μείωσης ελλειμμάτων, 1994-2000, έδειξε επιδόσεις πάνω από τον μέσο όρο. Αντίθετα, υπήρξαν δύο περίοδοι όπου η κυβέρνηση προέβη σε περισσότερους δανεισμούς και δαπάνες -1989-93 και 2001-09. Θεωρητικά, τα επεκτεινόμενα ελλείμματα θα έπρεπε να είχαν ενισχύσει τη ζήτηση. Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για περιόδους χαμηλών επιδόσεων στην οικονομία.
Πιο πρόσφατα, η κυβέρνηση έχει αρχίσει να μειώνει ξανά το έλλειμμα του προϋπολογισμού. Όπως και το 1981, ξέρουμε ότι η θεωρία του Κέυνς θα ανέμενε ότι κάτι τέτοιο θα αποτύγχανε. Το 2011, ο Martin Wolf, για τη Financial Times, είπε ότι οι προγραμματισμένες μειώσεις του ελλείμματος ήταν ‘ένα τεράστιο ρίσκο’. Επανέλαβε επιδοκιμαστικά την άποψη του Larry Summers, ενός πρώην Υπουργού Οικονομικών των Ηνωμένων Πολιτειών μάλιστα, ότι τα σχέδια του Ηνωμένου Βασιλείου ‘δεν θα πάνε καλά’. Αλλά, όπως έχει αποδειχθεί, το χάσμα απόδοσης έχει στενέψει.
Στην Αμερική, επίσης, η Κεϋνσιανή θεωρία συνεχίζει να τίθεται σε λάθος βάσεις. Στη διάρκεια της Προεδρίας του Κλίντον, οι δαπάνες είχαν μειωθεί τόσο στο στρατό όσο και στην πρόνοια. Σύμφωνα με τους υποστηρικτές του Κέυνς, η μείωση του δομικού ελλείμματος του προϋπολογισμού θα έπρεπε να είχε οδηγήσει την οικονομία σε ύφεση. Αλλά συνέβη το ακριβώς αντίθετο. Άνθησε. Η απόδοση έφτασε από 3% κάτω από τον μέσο όρο σε 1,5% πάνω. Και στο τέλος του 2012, οι οπαδοί του Κέυνς στενοχωρήθηκαν πολύ για τον ‘οικονομικό γκρεμό’. Αυτό ήταν η στιγμή όπου αυξήθηκαν οι φόροι και μειώθηκαν οι κυβερνητικές δαπάνες. Οι υποστηρικτές της Κεϋνσιανής θεωρίας προέβλεψαν καταστροφή. Εν τούτοις, επιταχύνθηκε η ανάπτυξη το επόμενο έτος.
Μπορούμε να κάνουμε επίσης μερικές συγκρίσεις μεταξύ κρατών. Ο Πρόεδρος Ολάντ εξελέγη το 2012 ξεκάθαρα λόγω της πολιτικής του ενάντια στη λιτότητα. Εν αντιθέσει με τη Βρετανία, η Γαλλία δεν έκανε μειώσεις στο επίπεδο δαπανών της. Κατά συνέπεια, σύμφωνα με την Κεϋνσιανή θεωρία, πολεμούσε γενναία εναντίον μιας οικονομικής ύφεσης. Αλλά η Γαλλική οικονομία, με όλον τον Κεϋνσιανό ιπποτισμό της, έχει χαμηλότερες επιδόσεις από τη Βρετανική. Η Γαλλία, η χώρα που αρνήθηκε τη ‘λιτότητα’, την βίωσε τελικά σε όλο της το μεγαλείο. Η Βρετανία, η χώρα που προσπάθησε να είναι συνετή, ήταν εκείνη που βγήκε καλύτερα μέσα από την κρίση.
Μπορεί τώρα να σκέφτεστε: ‘Εντάξει. Ώστε φαίνεται ότι υπάρχουν πολλοί λόγοι για να σκεφτούμε ότι οι ελλειμματικές δαπάνες του Κέυνς δεν είναι το έξυπνο πράγμα που έχουμε μάθει να δεχόμαστε ως προφανή αλήθεια. Αλλά τι κακό βρίσκεται σε αυτό; Ακούγεται τόσο λογικό!’
Τώρα αυτό είναι ντροπιαστικό. Φοβάμαι ότι δεν είμαστε ακριβώς σίγουροι για την αιτία. Υπάρχουν αρκετές θεωρίες εδώ και εκεί. Υπάρχει η άποψη του Milton Friedman ότι η χρηματοδότηση του δανεισμού της κυβέρνησης εξισορροπεί τα θετικά αποτελέσματα. Τα αγόρια του Bocconi θεωρούν ότι η συνετή μείωση του ελλείμματος αυξάνει την εμπιστοσύνη και, κατά συνέπεια, τις δαπάνες. Υπάρχει έπειτα και το ‘θεώρημα ισοδυναμίας του Ricardo’ –ένα όνομα που πραγματικά πρέπει να χρησιμοποιηθεί σε κάποιο τεστ γνώσεων στις παμπ- σύμφωνα με το οποίο τα αυξανόμενα ελλείμματα αγχώνουν τους ανθρώπους, και έτσι κάνουν αποταμίευση αντί να ξοδεύουν. Ο Tim Congdon παρέχει αποδεικτικά στοιχεία ότι το μεγάλο μειονέκτημα βρίσκεται στη νεοκεϋνσιανή υπόθεση ότι το χρήμα που οι άνθρωποι ξοδεύουν αποτελείται από το εισόδημα μετά τους φόρους και λαμβάνοντας υπ’ όψιν ένα ομοιογενές επίπεδο αποταμιεύσεων. Στην πραγματικότητα, θεωρεί, οι αλλαγές στο καθαρό κέρδος τους αποτελούν την ισχυρότερη επίδραση στις αλλαγές του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι ξοδεύουν χρήματα.
Ας σταματήσουμε για ένα λεπτό και, προς το παρόν τουλάχιστον, ας δεχτούμε τη θεωρία ότι τα διδακτικά βιβλία είναι λανθασμένα και ότι όλες αυτές οι ελλειμματικές δαπάνες σε όλον τον κόσμο για να αποφευχθούν οι υφέσεις είναι εσφαλμένες. Ποιο είναι το αποτέλεσμα; Μας ενδιαφέρει; Θα ήθελα να πω ότι το αποτέλεσμα είναι μια μακροπρόθεσμη τάση των κυβερνήσεων να δημιουργούν ελλείμματα για πολλά χρόνια, συγκεντρώνοντας, κατά συνέπεια, τεράστια χρέη. Η Ιαπωνία είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση. Ήμουν ανταποκριτής εκεί στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και θυμάμαι ότι μου έλεγαν επανειλημμένως πως η πρόσφατη ανάπτυξη ήταν απογοητευτική, αλλά να μην ανησυχώ γιατί η κυβέρνηση θα προέβαινε σε περαιτέρω δαπάνες ώστε να αυξήσει τη ζήτηση. Πάνω από 30 χρόνια αργότερα, το χρέος της Ιαπωνίας έχει φτάσει στο τεράστιο ποσοστό του 230% του ΑΕΠ και από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 ο ρυθμός ανάπτυξής της είναι ζοφερός.
Και έτσι είναι η κατάσταση σε όλον τον κόσμο. Οι περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες έχουν πλέον τεράστια χρέη σε σχέση με τα παρελθόντα πρότυπα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες αποτελούν το 103% του ΑΕΠ, στη Γαλλία το 95% και στη Βρετανία το 89%. Φαίνεται πολύ πιθανόν ότι αυτά τα υψηλά επίπεδα χρεών αποτελούν κομμάτι της μόνιμης χαμηλής ανάπτυξης στον σύγχρονο κόσμο. Φαίνεται πιθανόν ότι αυτό που μας έχει οδηγήσει σε αυτόν τον κόσμο υψηλών χρεών και χαμηλής ανάπτυξης είναι η κυριαρχία της Κεϋνσιανής πλάνης.
