Συχνά σκεφτόμαστε την συνειδητότητα ως δυαδική: είτε έχουμε πλήρη συνείδηση για κάτι ή όχι.
Όμως, σύμφωνα με μια ομάδα γνωστικών νευροεπιστημόνων στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στη Σάντα Μπάρμπαρα, η συνειδητή επίγνωση είναι διαβαθμισμένη. Ένα απλό ερέθισμα –για παράδειγμα, ένας κόκκινος κύβος- δέχεται επεξεργασία από τον εγκέφαλο σε πολλά ξεχωριστά υποσυνείδητα ρεύματα, το καθένα από τα οποία κωδικοποιεί ένα μέρος του κύβου.
Το αποτέλεσμα; Ακόμα και όταν κάποια χαρακτηριστικά –μια αιχμηρή άκρη- παραμένουν υποσυνείδητα, κάποια άλλα –το κόκκινο χρώμα- μπορούν να περάσουν στη συνειδητή επίγνωση.
Η ομάδα δημοσίευσε τη μελέτη της στο πρόσφατο τεύχος του Consciousness and Cognition.
Αυτή η νεωτεριστική μελέτη ανασκευάζει την υπόθεση ότι είτε βλέπετε κάτι ή όχι, λέει ο Δρ. Steve Fleming, ένας γνωστικός επιστήμονας στο University College London που δεν έχει εμπλακεί στη μελέτη.
Αυτό πραγματικά δείχνει ότι η ανθρώπινη συνείδηση δεν είναι όλα ή τίποτα, λέει.
Επιζητώντας τη συνείδηση
Η αναδυόμενη φύση της συνείδησης έχει διεγείρει το ενδιαφέρον και μπερδέψει ταυτόχρονα τους θεωρητικούς και τους επιστήμονες για αιώνες.
Πώς μπορεί η βιοηλεκτρική δραστηριότητα στον εγκέφαλο να προκαλεί την υποκειμενική αίσθηση της συνειδητής αντίληψης; Ως πρωτοπορία των Dr. Christof Koch και Dr. Francis Crick (ο τελευταίος περιέγραψε τη δομή του DNA μαζί με τον Dr. James Watson), η μέχρι τότε περιθωριοποιημένη επιστήμη της συνείδησης είναι τώρα άμεσα συνδεδεμένη με τη μελέτη της αντίληψης.
Για να είμαστε ξεκάθαροι, η συνείδηση με αυτήν την έννοια δεν σημαίνει την ικανότητα της υποκειμενικής αίσθησης πραγμάτων ή την κατάσταση διέγερσης, όπως όταν συνερχόμαστε αφότου είχαμε χάσει τις αισθήσεις μας. Περισσότερο αναφέρεται στα qualia, δηλαδή την υποκειμενική εμπειρία της συνείδησης, είτε εξωτερικών παραγόντων –το πρόσωπο ενός αγαπημένου ατόμου, ένα μελωδικό γέλιο, μια ευχάριστη μυρωδιά- ή εσωτερικών ερεθισμάτων, όπως ένας στομαχόπονος.
Καθώς τα qualia είναι υποκειμενικά, οι Koch και Crick επινόησαν έναν τρόπο για να μετρήσουν επιστημονικά την αντιληπτική επίγνωση. Στράφηκαν σε ένα από τα πιο γνωστά αισθητηριακά συστήματα του ανθρώπινου σώματος: την όραση.
Όταν το φως χτυπά τον κερατοειδή χιτώνα σας, ενεργοποιεί έναν καταρράκτη ηλεκτρικών σημάτων που μεταφέρεται σε ολοένα και υψηλότερα επίπεδα του οπτικού κέντρου του εγκεφάλου. Με κάθε επίπεδο επεξεργασίας, ο εγκέφαλος εξάγει ένα υψηλότερο επίπεδο αντιπροσώπευσης. Οι πρωτύτεροι οπτικοί νευρώνες ανιχνεύουν αιχμές, γραμμές, σκιές∙ οι νευρώνες από τους οποίους τα σήματα περνούν αργότερα αναγνωρίζουν μέρη και πρόσωπα.
Κάπου μέσα σε αυτή τη γραμμή, αυτό που βλέπουμε περνάει στο συνειδητό. Αλλά πού;
Σύμφωνα με τη «θεωρία σφαιρικού εργασιακού χώρου», η επίγνωση ενός αντικειμένου μπορεί να εμφανιστεί μόνο σε υψηλότερα γνωστικά επίπεδα, όταν το αντικείμενο είναι ήδη διαθέσιμο στη λειτουργική μνήμη –το νοητικό μπλοκ σκίτσων του εγκεφάλου. Με άλλα λόγια, έχετε τη συνείδηση ενός αντικειμένου όταν μπορείτε να το δείτε και να το παραλλάξετε με το μάτι του μυαλού σας. Επειδή το μυαλό έχει πλήρη πρόσβαση στο αντικείμενο, αυτό το μοντέλο θεωρεί ότι η συνειδητή αντίληψη είναι όλα ή τίποτα.
Μια ανταγωνιστική ιδέα δηλώνει ότι η συνειδητή αντίληψη συμβαίνει σε ένα πολύ χαμηλότερο επίπεδο αντιπροσώπευσης. Εδώ, μπορείτε να έχετε πλήρη συνείδηση κάποιων χαρακτηριστικών ενός αντικειμένου –για παράδειγμα το χρώμα ή το σχήμα του- ενώ μπορεί να μην έχετε καμία συνείδηση των άλλων χαρακτηριστικών του. Η «θεωρία της μερικής συνείδησης» δηλώνει ότι η συνείδηση είναι μια διαβαθμισμένη εμπειρία.
Εξαφανισμένα με ένα ανοιγοκλείσιμο
Η νέα μελέτη, της οποίας ηγείτο ο δρ. Barry Giesbrecht, έβαλε τις δύο θεωρίες, τη μία απέναντι στην άλλη, για να ρωτήσει: είναι η οπτική συνείδηση όλα-ή-τίποτα ή διαβαθμισμένη;
Η μελέτη βασίστηκε σε μια ιδιοτροπία της ανθρώπινης προσοχής που ονομάζεται «ανοιγοκλείσιμο της προσοχής». Επειδή ο εγκέφαλος έχει περιορισμένα μέσα, η προσοχή μας μεταβάλλεται από αντικείμενο σε αντικείμενο, από χαρακτηριστικό σε χαρακτηριστικό. Το ανοιγοκλείσιμο της προσοχής συμβαίνει όταν μετακινούμε την εστίασή μας, δημιουργώντας ένα μικρό «κενό» -διαρκεί περίπου ¼ με μισό δευτερόλεπτο- στην προσοχή μας.
Εξαιτίας αυτού του κενού, όταν δύο οπτικά ερεθίσματα εμφανίζονται γρήγορα και διαδοχικά, το ανοιγοκλείσιμο μας κάνει να μην ανιχνεύουμε συχνά το δεύτερο ερέθισμα.
Στο πρώτο πείραμα της μελέτης, 16 εθελοντές παρακολούθησαν μια γρήγορη διαδοχή γραμμάτων σε μια οθόνη υπολογιστή. Τα πρώτα γράμματα απεικονίζονταν πάντα με μαύρο χρώμα. Αυτά στη συνέχεια ακολουθήθηκαν από ένα άσπρο γράμμα, άλλη μια γρήγορη σειρά μαύρων γραμμάτων και στο τέλος χρωματιστά γράμματα σε πράσινο, κόκκινο ή μπλε. Μετά την καθεμία από τις 300 δοκιμές, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να εντοπίσουν το άσπρο γράμμα και να ονομάσουν το χρώμα του πρώτου χρωματιστού γράμματος (του «στόχου»).
Οι επιστήμονες είχαν προσεκτικά χρονομετρήσει το κενό ανάμεσα στο άσπρο γράμμα και στο πρώτο χρωματιστό, ώστε σε κάποιες περιπτώσεις το γράμμα-στόχος ήταν μέσα στο διάστημα όπου παρατηρείται το ανοιγοκλείσιμο της προσοχής. Οι άλλες περιπτώσεις, στις οποίες και τα δύο γράμματα μπορούσαν να γίνουν αντιληπτά με ακρίβεια, λειτουργούσαν ως σημεία ελέγχου.
Όπως ήταν αναμενόμενο, οι συμμετέχοντες δυσκολεύονταν να ονομάσουν το χρώμα του γράμματος-στόχου, ανεξάρτητα από το αν θυμούνταν το άσπρο γράμμα. Σε σύγκριση με τις περιπτώσεις ελέγχου, το αποτέλεσμα ήταν σημαντικό πιο έντονο όταν το χρωματιστό γράμμα εμφανιζόταν στη διάρκεια του ανοιγοκλεισίματος της προσοχής, δείχνοντας ότι το γράμμα-στόχος δεν έφτασε στη συνειδητή επίγνωση.
Το δεύτερο πείραμα είχε σχεδόν την ίδια ακριβώς σχεδίαση.
Αυτή τη φορά, ζητήθηκε σε μια ομάδα να ονομάσουν το άσπρο γράμμα και την ταυτότητα του γράμματος-στόχου, ενώ οι υπόλοιποι έπρεπε να επικεντρωθούν στο γράμμα-στόχος, αλλά να αγνοήσουν το άσπρο γράμμα. Επειδή αυτή η δεύτερη ομάδα –ελέγχου- έπρεπε να συγκεντρωθεί σε ένα μόνο πράγμα, δεν αντιμετώπισαν ανοιγοκλείσιμο της προσοχής.
Όπως και πριν, το ανοιγοκλείσιμο της προσοχής δυσκόλεψε κάποιους συμμετέχοντες στο να επεξεργαστούν συνειδητά το γράμμα-στόχος σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου. Δεν μπορούσε να εντοπίσουν με ακρίβεια και την ταυτότητα του γράμματος-στόχου και το χρώμα του.
Αλλά εδώ εμφανίζεται ένα ενδιαφέρον σημείο: Σε πολλές περιπτώσεις είχαν βιώσει συνειδητά το γράμμα σε ένα επίπεδο, ακόμα και στη διάρκεια του ανοιγοκλεισίματος της προσοχής όταν οι νοητικές τους δυνάμεις είχαν θεωρητικά φτάσει στο όριό τους. Κάποιοι μπορούσαν να ονομάσουν το γράμμα-στόχος χωρίς να θυμούνται το χρώμα του, ενώ άλλοι εντόπισαν το χρώμα του και δεν θυμούνταν ποιο γράμμα ήταν.
Ενώ κάποια στοιχεία του γράμματος-στόχου διέφυγαν της λειτουργικής μνήμης τους, άλλα παρέμειναν.
Η ανάδυση της συνείδησης
Αυτά τα αποτελέσματα, αν και προκαταρκτικά, δείχνουν ότι η συνειδητή αντίληψη δεν είναι όλα ή τίποτα.
Αν αυτό ισχύει, όταν κοιτάμε τον κόσμο γύρω μας, δεν χρειάζεται να χτίσουμε πλήρεις αντιπροσωπεύσεις των όσων βλέπουμε πριν αυτά εισχωρήσουν στο συνειδητό. Οι οπτικές πληροφορίες ξεκινούν την πορεία τους σε υποσυνείδητο χώρο, αλλά όσο αυτές ανεβαίνουν μέσα στην ιεραρχία της επεξεργασίας πληροφοριών, με κάποιο τρόπο κομμάτια από αυτές ξεγλιστρούν στην επίγνωσή μας.
Πιστεύουμε ότι αυτή η ανάδυση συμβαίνει στα επίπεδα των χαρακτηριστικών, τουλάχιστον για τα απλά αντικείμενα, έγραψαν οι συντάκτες της μελέτης.
Το πώς η υποκειμενική αντίληψη αναδύεται από την αντικειμενική βιοφυσική είναι ακόμα ένα μυστήριο. Είναι βέβαια πιθανό ότι αυτή η μεταμορφωτική διαδικασία είναι όλα ή τίποτα, λέει ο Giesbrecht, στο ότι οι αντιπροσωπεύσεις των χαρακτηριστικών μεταφέρονται από το υποσυνείδητο στο συνειδητό.
Από όσα ξέρουμε, οι άνθρωποι είναι οι μόνοι που βιώνουν μερική επίγνωση. Γιατί ο εγκέφαλος θα τελειοποιούσε αυτό το κόλπο στα πλαίσια της εξέλιξης;
Έχοντας ως δεδομένο τις περιορισμένες δυνατότητες του εγκεφάλου, η μερική συνείδηση μας επιτρέπει να πάρουμε δείγματα του κόσμου σε υψηλότερο ποσοστό, ώστε ακόμα και αν δεν μπορείτε να απορροφήσετε όλα όσα βλέπετε, οι φαινομενικά χαμένες πληροφορίες να υποβάλλονται και πάλι σε επεξεργασία και να είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν για να προειδοποιήσουν και να δώσουν πληροφορίες, εξηγούν οι συγγραφείς.
Είναι αυτό που καθιστά την αντίληψη του κόσμου μας τόσο πλούσια, λέει ο Giesbrecht.
