«Όταν δεν περνούν τα σύνορα εμπορεύματα, θα τα περάσουν στρατοί»…

Αριστείδης Χατζής…Πολλοί πιστεύουν ότι το συγκεκριμένο απόφθεγμα ανήκει στον σημαντικό φιλελεύθερο οικονομολόγο και δημοσιογράφο Frederic Bastiat. Όμως, όπως απέδειξε, πριν 6 περίπου χρόνια, ο οικονομολόγος Nicholas Snow, σε ένα σύντομο άρθρο του, αυτή η φράση δεν υπάρχει πουθενά στο έργο του Bastiat. Αντίθετα συναντάται λίγο παραλλαγμένη σε βιβλίο του μάλλον άγνωστου Otto T. Mallery (“Economic Union and Durable Peace”, 1943):

«Για να μην περνούν οι στρατιώτες τα διεθνή σύνορα, θα πρέπει να τα περνούν τα εμπορεύματα».

Βέβαια, οι λίγο πιο διαβασμένοι, υπενθυμίζουν ότι η ιδέα διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τον Montesquieu στο περίφημο «Πνεύμα των Νόμων» (“L’ Esprit des Lois”, 1748). Αλλά εκεί ο Montesquieu αναφέρεται γενικά στα πλεονεκτήματα του εμπορίου. Το εμπόριο εκπολιτίζει και μεταξύ των άλλων φέρνει και την ειρήνη.

Αλλά κανείς, απ’ όσο γνωρίζω, δεν έχει παρατηρήσει ότι η ιδέα εμφανίζεται για πρώτη φορά στον Αριστοφάνη. Και μάλιστα με παραπάνω από εντυπωσιακό τρόπο.

To 425 π.Χ. o Αριστοφάνης είναι μόλις 21 ετών. Έχει ήδη γράψει δύο βραβευμένα έργα (το πρώτο του στα 19). Το δεύτερο («Οι Βαβυλώνιοι») είναι ένα εξαιρετικά τολμηρό έργο που ασκεί σκληρή κριτική στην Αθηναϊκή «εξωτερική πολιτική» και αποτελεί την αιτία που ο νεαρός Αριστοφάνης αποκτά έναν πανίσχυρο πολιτικό εχθρό, τον δημαγωγό Κλέωνα.

Αλλά με το τρίτο έργο του θα κάνει πάταγο. Είναι οι Αχαρνείς (Ἀχαρνῆς) που θα παιχτεί στα Λήναια και θα πάρει το πρώτο βραβείο. Στο έργο αυτό (το παλαιότερο του Αριστοφάνη που μας σώζεται ολόκληρο) ο συγγραφέας θα οργιάσει. Όχι απλώς δεν φοβάται τους αντιπάλους του αλλά τους ξεμπροστιάζει. Είναι για πολλούς λόγους ένα πολύ σημαντικό έργο αλλά και για έναν επιπλέον λόγο. Γιατί είναι μια απίστευτα τολμηρή πολιτική σάτιρα.

Είναι τολμηρό έργο για πολλούς λόγους. Όχι μόνο γιατί είναι ένα έργο κατά των πολεμοκαπήλων, ένα έργο που ασκεί κριτική στο δημοκρατικό καθεστώς, στους συμπολίτες του, στην πολιτική άγνοια, στη διαφθορά και ολόκληρη σχεδόν τη θεσμική παθογένεια της Αθήνας της εποχής. Αλλά και γιατί, όσο αναχρονιστικό κι αν σας ακουστεί, αυτό το έργο είναι γνήσια φιλελεύθερο.

Δείτε γιατί:

Ο Δικαιόπολις, ένας Αθηναίος πολίτης από τις Αχαρνές, αγανακτισμένος με τους φιλοπόλεμους συμπατριώτες του, αποφασίζει να κάνει το ανήκουστο. Να συνάψει ιδιωτική ειρήνη με τη Σπάρτη! Οι πάντες τον θεωρούν προδότη αλλά αυτός σιγά-σιγά πείθει τους συγχωριανούς του (τους Αχαρνείς, δηλαδή τον Χορό) ότι για τον Πελοποννησιακό πόλεμο οι Αθηναίοι ευθύνονται το ίδιο με τους εχθρούς τους.

Εκείνη την ώρα εμφανίζεται ο Λάμαχος. Ο Λάμαχος είναι υπαρκτό πρόσωπο. Ήταν ένας δημοφιλής γενναίος και τιμημένος στρατηγός, δηλαδή ένας ήρωας για τους συμπολίτες του (και κατά πάσα πιθανότητα θα παρακολουθούσε την παράσταση ως θεατής και μάλιστα στις πρώτες θέσεις!). Ο Λάμαχος είναι πατριώτης και βέβαια φιλοπόλεμος. Επιτίθεται στον Δικαιόπολι, χρησιμοποιεί τη γνωστή γλώσσα των φιλοπόλεμων εθνικιστών (την οποία παρωδεί άγρια ο Αριστοφάνης) και καταλήγει ως εξής (η ελεύθερη μετάφραση είναι δική μου):

ΛΑΜΑΧΟΣ
«Εγώ προτείνω να είμαστε πάντα σε πόλεμο με τους Πελοποννήσιους, και στη θάλασσα και στην ξηρά και παντού! Να τους κάνουμε να τρέμουνε! Να τους ξεσκίσουμε!»

Και τότε ο Δικαιόπολις του απαντά με έναν τρόπο που εντυπωσιάζει σήμερα όσο, οπωσδήποτε, θα εντυπωσίασε και τότε:

ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΙΣ
«Εγώ από την άλλη θα ανοίξω αγορά! Και προσκαλώ όλους τους Πελοποννήσιους και τους Μεγαρείς και τους Βοιωτούς σ’ αυτήν. Οι πάντες είναι ευπρόσδεκτοι στην αγορά μου, εκτός από τον στρατόκαυλο τον Λάμαχο.»

Στη συνέχεια του έργου ο Δικαιόπολις, που μετά από την ιδιωτική ειρήνη έχει ιδρύσει και ιδιωτική αγορά (!), υποδέχεται όλους σχεδόν τους εχθρούς της Αθήνας και συναλλάσσεται μαζί τους. Και καθώς συναλλάσσεται τους γνωρίζει καλύτερα, ακούει τη δική τους εμπειρία, τα δικά τους βάσανα, τη δική τους πικρία για την ανήθικη συμπεριφορά της Αθήνας, τις δικές τους ελπίδες και τα δικά τους όνειρα.

Σε μια πραγματικά μεγαλοφυή σκηνή ο Αριστοφάνης παρουσιάζει παράλληλα τον Λάμαχο να ετοιμάζεται πομπωδώς για εκστρατεία (εκτελώντας το πατριωτικό του καθήκον!) ενώ ο Δικαιόπολις ετοιμάζεται να απολαύσει τα αποτελέσματα της ειρήνης και του εμπορίου: ένα πλούσιο γεύμα με λιχουδιές απ’ όλη την Ελλάδα!

Και για να μην έχουμε καμία αμφιβολία για το ποιος δικαιώνεται, στο τέλος του έργου εμφανίζονται επίσης ταυτόχρονα οι δύο. Ο Λάμαχος τραυματισμένος, ταλαιπωρημένος και ξεψυχισμένος από τη μάχη και ο Δικαιόπολις με δυσπεψία, μεθυσμένος και ανάμεσα σε δύο όμορφες χορεύτριες.

Ο χορός θα μας δώσει και το ηθικό δίδαγμα του έργου:

ΧΟΡΟΣ
«Αυτός ο άνθρωπος πραγματικά ευδαιμονεί! Ακούσατε πόσο καλά πάνε τα επιχειρηματικά του σχέδια; Κάθεται αραχτός στην αγορά του και κερδίζει!»

Ναι, ναι ξέρω. Θα μου πείτε ότι αυτή είναι απλώς μια κωμωδία. Πράγματι. Αλλά διαβάστε την πρώτα προσεκτικά και κυρίως διαβάστε τις πολλές αναλύσεις που έχουν γραφτεί γι’ αυτήν ειδικά την κωμωδία. Θα δείτε ότι ο Αριστοφάνης, με τον μανδύα της σάτιρας, εκφράζει προσωπικές πολιτικές απόψεις, ειδικά σ’ αυτό το έργο.

Όμως το θέμα του post είναι άλλο. Έχετε πλέον καμία αμφιβολία για το ποιος είχε πρώτος την ιδέα για τους στρατούς και τα εμπορεύματα;

[Περισσότερα για το έργο θα διαβάσετε στη τελική μορφή του κειμένου μου “The Illiberal Democracy of Ancient Athens”. Η προτομή του Αριστοφάνη βρίσκεται στη συλλογή του μουσείου Uffizi στη Φλωρεντία.]