Οι αντίπαλοι της οικονομικής ελευθερίας έχουν μια διεστραμμένη αντίληψη περί επιχειρηματιών, έχοντάς τους στο νου ως άπληστους εκμεταλλευτές των εργαζομένων και των καταναλωτών. Αλλά και οι υπερασπιστές της ελεύθερης αγοράς μπορούν να έχουν τις δικές τους διαστρεβλωμένες ιδέες περί επιχειρηματικότητας. Το όραμά μας είναι συχνά ρομαντικό. Φανταζόμαστε τον ηρωικό επιχειρηματία που επινοεί μια νέα ιδέα, συσκευή ή μέθοδο, ο οποίος παλεύει μπροστά σε πολλές δυσκολίες και με τις πιθανότητες να μην είναι υπέρ του για να προωθήσει το προϊόν του στην αγορά, και τελικά κερδίζει πολλά όταν αυτό το προϊόν δημιουργεί επανάσταση σε μια βιομηχανία. Ο επιχειρηματίας είναι ηρωικός –αυτός που κάνει Μεγάλα Πράγματα.
Όπως ο φίλος μου Alexei Marcoux, καθηγητής επιχειρηματικής ηθικής και κοινωνίας στο Πανεπιστήμιο του Creighton, επεσήμανε σε μια πρόσφατη ομιλία του, οφείλουμε κυρίως αυτό το όραμα στον Joseph Schumpeter, τον πιο γνωστό θεωρητικό της επιχειρηματικότητας στον 20ο αιώνα. Ο επιχειρηματίας, κατά τον Schumpeter, ήταν αυτός που ανέτρεπε την αταραξία, ανατάρασσε τους σχεδιασμούς της οικονομίας, και η πηγή αυτού που ο Schumpeter αποκαλούσε «άνεμο δημιουργικής καταστροφής». Ο Alexei επίσης σημείωσε ότι ο επιχειρηματίας κατά τον Schumpeter είναι ένα σπάνιο πλάσμα: λίγοι μόνο ηρωικοί άνθρωποι έχουν την ασυνήθιστη δύναμη να ανατρέπουν τις πάγιες λειτουργίες της αγοράς.
Schumpeter εναντίον Kirzner
Στην ομιλία του, ο Alexei συνέκρινε τον επιχειρηματία του Schumpeter με τον σχεδόν αντίθετο επιχειρηματία που βρίσκουμε στη δουλειά του Israel Kirzner. Ο επιχειρηματίας του Kirzner, που αναπτύχθηκε από ιδέες του βιβλίου Human Action του Ludwig von Mises, δεν είναι αυτός που κάνει Μεγάλα Πράγματα και ανατρέπει τα δεδομένα, αλλά είναι κυρίως ένας παρατηρητής που βλέπει τις ευκαιρίες για κέρδος εκεί που οι άλλοι έκαναν λάθη, όταν οι επιθυμίες των ανθρώπων άλλαξαν ή όταν άλλαξε η διαθεσιμότητα μιας πρώτης ύλης.
Αντί να δημιουργεί νέες ευκαιρίες, όπως περιγράφει ο Schumpeter, ο Kirzner βλέπει τους επιχειρηματίες ως ανθρώπους που παρατηρούν ή βρίσκονται σε εγρήγορση για νέες ευκαιρίες. Και αυτή η εγρήγορση δεν είναι κάτι που το έχουν κάποιοι λίγοι, αλλά μια ικανότητα που την έχουμε όλοι.
Για παράδειγμα, πριν από μερικές εβδομάδες, πήγα να πάρω ένα γλυκό από το μαγαζί δώρων του ξενοδοχείου για να ικανοποιήσω την ανάγκη μου για επιδόρπιο. Έπειτα, έζησα μια στιγμή επιχειρηματικής εγρήγορσης όταν αντιλήφθηκα ότι είχε δωρεάν μπισκότα στο σαλόνι του ξενοδοχείου. Αυτό που νόμιζα ότι ήταν το διαθέσιμο εύρος ευκαιριών για μένα ήταν λάθος∙ στην πραγματικότητα αντιμετώπισα ένα διαφορετικό εύρος επιλογών (ένα διαφορετικό «πλαίσιο μέσων-σκοπών», στη γλώσσα των οικονομικών). Αυτή η εγρήγορση –η ικανότητά μου να παρατηρήσω ότι ο κόσμος δεν ήταν αυτό που νόμιζα ότι ήταν- είναι, για τον Kirzner, η ουσία της επιχειρηματικότητας.
Η επιχειρηματικότητα μπορεί να είναι σταδιακά αυξανόμενη
Ένα σημαντικό στοιχείο της άποψης του Kirzner για την επιχειρηματικότητα είναι ότι δεν αναφέρεται απλά σε ανατρεπτικές εφευρέσεις όπως τα smartphones –το είδος επιχειρηματικότητας στο οποίο πιθανόν επικεντρώνεται ο Schumpeter. Ο Kirzner θα έβλεπε κάθε είδους βελτίωση σε αυτά τα τηλέφωνα, από καλύτερες φωτογραφικές μηχανές μέχρι και νέες εφαρμογές, καλύτερες οθόνες και ταχύτερους επεξεργαστές, ως ένα εξίσου αξιόλογο παράδειγμα επιχειρηματικότητας. Σε κάθε περίπτωση, κάποιος είδε μια ευκαιρία να κάνει τα πράγματα καλύτερα. Οι βελτιώσεις στο περιθώριο αποτελούν τέλειο παράδειγμα της επιχειρηματικότητας του Kirzner.
Αυτή η άποψη για τον επιχειρηματία βασίζεται στην αντίληψη. Μια απογοητευτική πλευρά της μελέτης του Kirzner είναι ότι επικεντρώνεται αποκλειστικά στην επιτυχημένη επιχειρηματικότητα, όταν η αντίληψη μιας ευκαιρίας από κάποιον ήταν σωστή. Όπως ο Alexei επεσήμανε στην ομιλία του, η συντριπτική πλειονότητα των νέων επιχειρήσεων αποτυγχάνει γρήγορα. Η πραγματική επιχειρηματική δραστηριότητα είναι τουλάχιστον στο μεγαλύτερο ποσοστό της η λάθος αντίληψη ή η «λάθος εγρήγορση» για μια πιθανή ευκαιρία.
Η επιχειρηματικότητα ασπάζεται την αβεβαιότητα
Η κατανόηση της επιχειρηματικότητας από μας πρέπει να συμπεριλάβει αυτό που ένας άλλος σπουδαίος θεωρητικός του 20ου αιώνα πίστευε ότι βρίσκεται στον πυρήνα της: ο καρπός της αβεβαιότητας. Ο Frank Knight, ένας από τους πρώτους οικονομολόγους της σχολής του Σικάγο, πίστευε ότι οι επιχειρηματίες ήταν εκείνοι που σήκωναν στην πλάτη τους την αβεβαιότητα παίρνοντας αποφάσεις σήμερα των οποίων η ακρίβεια δεν θα γινόταν φανερή παρά αργότερα. Ο επιχειρηματίας δεν μπορούσε απλά να υπολογίσει το στατιστικό ρίσκο των διάφορων επιλογών, αλλά έπρεπε να προχωρήσει σε ένα μέλλον του οποίου τα πιθανά αποτελέσματα και οι πιθανότητές τους δεν μπορούσαν να είναι γνωστά. Στη γλώσσα του Kirzner: δεν μπορούμε να ξέρουμε εκ προοιμίου αν η θεωρητικά καλή ευκαιρία για κέρδος είναι πραγματική.
Εταιρείες εναντίον καταναλωτών
Γιατί αυτή η διαφορά έχει σημασία για το πώς μιλάμε για την επιχειρηματικότητα και τον τρόπο λειτουργίας των αγορών;
Πάντα το βρίσκω ενδιαφέρον όταν οι άνθρωποι λένε όπως «το Amazon έκλεισε τα Borders». Είναι ενδιαφέρον γιατί, στην πραγματικότητα, το Amazon δεν έκανε τίποτα στη μεγάλη αλυσίδα βιβλιοπωλείων εκτός από το να προσφέρει στους καταναλωτές έναν εναλλακτικό τρόπο για να αγοράσουν τα επιθυμητά βιβλία, συχνά σε χαμηλότερη τιμή. Η Amazon δεν έχει τη δύναμη να αναγκάσει άλλα βιβλιοπωλεία ή τους καταναλωτές να κάνουν κάτι. Το Amazon εντόπισε μια ευκαιρία στην αγορά και προχώρησε στην ανάλογη διαδικασία για να την εκμεταλλευτεί.
Αυτό που συνέβη μετά είναι εκείνο που πραγματικά μετράει για το πώς μιλάμε για τις αγορές: οι καταναλωτές αποφάσισαν συλλογικά ότι προτιμούν τα προϊόντα του Amazon σε σχέση με εκείνα που έπαιρναν στα φυσικά βιβλιοπωλεία Borders. Αυτό δεν ήταν η πρώτη φορά που είχαν αποφασίσει οι καταναλωτές σχετικά με τις προτιμήσεις τους στα βιβλιοπωλεία. Όπως απεικονίστηκε στην ταινία Έχετε Μήνυμα στον Υπολογιστή σας, οι ίδιες οι μεγάλες αλυσίδες βιβλιοπωλείων προέκυψαν από την επιχειρηματική αντίληψη ότι υπήρχε μια ευκαιρία για κέρδος, που μάλιστα αποδείχτηκε αρκετά σωστή. Πριν το Amazon προσφέρει τα προϊόντα του, τα Borders, Barnes and Noble, και τα φανταστικά Fox Books στην ταινία προσέφεραν ένα καλύτερο προϊόν από το «Γωνιακό Μαγαζί» της ταινίας και τα αντίστοιχα στην πραγματική ζωή.
Στην τελική, τα Borders δεν έκλεισαν τα οικογενειακά βιβλιοπωλεία, και το Amazon δεν έκανε το ίδιο στα Borders. Οι καταναλωτές τα έκλεισαν. Οι επιλογές μας ως καταναλωτές αποφασίζουν ποια βιβλιοπωλεία επιβιώνουν και αναπτύσσονται. Κλείσαμε τα ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία επιλέγοντας τις μεγάλες αλυσίδες φυσικών βιβλιοπωλείων, και έπειτα τις κλείσαμε επιλέγοντας το Amazon.
Οι καταναλωτές κυριαρχούν
Αυτή η ιδέα ότι εμείς, οι καταναλωτές, αποφασίζουμε ποιανού οι αντιλήψεις περί κερδοφόρων ευκαιριών είναι σωστές είναι αυτό που ο Mises ονόμασε «κυριαρχία των καταναλωτών». Σε μια ελεύθερη αγορά, οι καταναλωτές αποφασίζουν πού μπαίνουν οι πρώτες ύλες, ποιος κερδίζει και πόσα. Οι φίρμες δεν κλείνουν άλλες φίρμες∙ οι καταναλωτές το κάνουν αυτό.
Αυτή η σκέψη είναι ένας άλλος τρόπος να δούμε την θεωρία της επιχειρηματικότητας του Kirzner. Αν αυτό που κάνουν οι επιχειρηματίες είναι να παρατηρούν ότι οι επιθυμίες των καταναλωτών έχουν αλλάξει, τότε αυτοί απλά ανταποκρίνονται σε αυτό που αντιλαμβάνονται ότι θέλουν οι καταναλωτές. Ή, ίσως πιο επιδέξια, οι επιχειρηματίες αντιλαμβάνονται ότι οι καταναλωτές θα ήθελαν κάτι αν τους ήταν διαθέσιμο. Και στις δύο περιπτώσεις, οι απαιτήσεις των καταναλωτών τελικά διεγείρουν την αλυσίδα των γεγονότων που συμπεριλαμβάνουν εκείνες τις επιχειρηματικές δράσεις.
Τελικά, οι καταναλωτές αποφασίζουν πώς χρησιμοποιούνται οι πρώτες ύλες και ποιος κερδίζει από αυτές. Η επιχειρηματικότητα αποτελείται όχι μόνο από την επόμενη σπουδαία καινοτομία που διαταράσσει τις ισορροπίες της αγοράς, αλλά συχνότερα από τις μικρές πράξεις ακριβούς πολιτιστικής αντίληψης που οδηγούν σε μικρές αλλαγές στη διαδικασία παραγωγής ή στο προϊόν που συνδέουν καλύτερα αυτά που προσφέρει η αγορά με τις απαιτήσεις των καταναλωτών. Οι καλύτεροι επιχειρηματίες είναι επιδέξιοι στο να βρίσκουν τι θα εξυπηρετήσει καλύτερα την υπέρτατη, κυρίαρχη δύναμη της αγοράς: τους καταναλωτές.
