«Ενώ ψώνιζα, κάποιος μου χτύπησε το πόδι με το καρότσι», είπε ένας συμμετέχων σε σεμινάριο που διοργάνωνα μαζί με μια μεγάλη οργάνωση. «Με τσάντισε!»
Σε στάση άμυνας και εκνευρισμένος, συνέχισε λέγοντας για το ότι δεν πήρε μια συγγνώμη. «Όλοι εδώ σε αυτό το χώρο ξέρουν για τι πράγμα λέω», είπε, περιμένοντας υποστήριξη.
Το αντικείμενο του σεμιναρίου ήταν η βελτίωση της απόδοσης των διοικητικών υπαλλήλων. Το θέμα ήταν η νοοτροπία. Καθοδηγούσα την ομάδα ώστε να δείξω ότι η εμπειρία της ζωής δημιουργείται κάθε στιγμή από μέσα μας και βγαίνει προς τα έξω. Αν και φαίνεται ότι οι συνθήκες, τα γεγονότα, και οι άλλοι άνθρωποι σχηματίζουν την εμπειρία ζωής μας, στην πραγματικότητα η ερμηνεία μας για αυτά τα πράγματα είναι εκείνη που δημιουργεί την εμπειρία μας. Η εμπειρία ζωής μας πάντα έρχεται από μέσα.
Συνεχίστηκε ο διάλογος στην ομάδα με ιστορίες και ερωτήσεις. Καθώς κατανοούσα καλύτερα την νοοτροπία εκείνου του ανθρώπου, απάντησα, «δεν αναστατώνομαι σε μια τέτοια κατάσταση, γιατί δεν παίρνω προσωπικά το χτύπημα».
Στο πρόσωπο εκείνου του άνδρα έβλεπα ότι ο τρόπος σκέψης του σχετικά με την κατάστασή του είχε σταματήσει. Είδε ότι είχε πάρει κατάκαρδα το γεγονός∙ δεν είχε ποτέ σκεφτεί άλλη ερμηνεία.
Μετά το μεσημεριανό, έπαθε σοκ. Εξήγησε ότι του ήρθε αναλαμπή. Είδε ότι ζούσε παίρνοντας τα πράγματα προσωπικά. Έκανε την εμπειρία της ζωής του δύσκολη για τον εαυτό του και, πιθανόν, για τους άλλους, και στην εργασία και στο σπίτι. Ήταν βέβαιος, είπε στην ομάδα, ότι είχε γίνει άλλος άνθρωπος.
Ένα νευρικό γέλιο ξέσπασε σε όλη την αίθουσα. Κάποιοι από την ομάδα ήταν προβληματισμένοι από τη διαπίστωσή του. Πολλοί άλλοι δεν ήταν έτοιμοι να σκεφτούν ότι υπάρχει ένας καλύτερος τρόπος να ζει κάποιος τη ζωή του από το να βρίσκεται διαρκώς σε αγώνες και συγκρούσεις. Κάποιοι κούνησαν τα κεφάλια τους καταφατικά όταν ένα άτομο έδωσε ένα παράδειγμα για τη «χαρά» που ένιωσε όταν «θριάμβευσε» απέναντι σε κάποιον που την είχε «αδικήσει».
Βλέποντας τους εαυτούς τους ως θύματα, ήταν δυστυχισμένοι. Οι σχέσεις με τους συναδέλφους τους διέπονταν από αμηχανία∙ τα παράπονα, όταν δημιουργούνταν, κρατούσαν για χρόνια ή δεκαετίες. Απέδιδαν σε έξωθεν αιτίες τα προβλήματά τους –τους διευθυντές τους, τα εργασιακά περιβάλλοντά τους, και άλλες συνθήκες ζωής.
Επίσης κρατούσαν τις μνησικακίες τους σαν ήταν πολύτιμοι θησαυροί. Αναρωτιόμουν πόσο πιο ευτυχισμένοι θα ήταν αν χρησιμοποιούσαν τον χρόνο και την ενέργειά τους να καλλιεργήσουν και να μοιραστούν τα ταλέντα τους.
Η διατήρηση μνησικακιών έχει συνέπειες
Όταν κρατούμε τα παράπονά μας σαν θησαυρούς, οι δημαγωγοί θα μας προσφέρουν έναν «διάβολο» για να κατηγορούμε.
Στο The True Believer, το επιδραστικό βιβλίο του κοινωνικού φιλοσόφου Eric Hoffer σχετικά με τη φύση των μαζικών κινημάτων, ο Hoffer εξηγεί, «τα μαζικά κινήματα μπορούν να αναπτυχθούν και να διαδοθούν χωρίς πίστη σε κάποιο Θεό, αλλά ποτέ χωρίς την πίστη σε κάποιο διάβολο. Συνήθως η δύναμη ενός μαζικού κινήματος είναι ανάλογη με τη γλαφυρότητα και την απτότητα του διαβόλου στον οποίο πιστεύει».
Για τους υποστηρικτές του Τραμπ, ο διάβολος είναι οι αλλοδαποί. Οι οπαδοί του Σάντερς επικεντρώνονται στο 1%. Εκείνοι που βλέπουν τους εαυτούς τους ως θύματα, ακολουθούν ευχάριστα τον λαϊκιστή υποψήφιο που μιλά εκ μέρους τους, δείχνοντας με το δάχτυλο τον διάβολο που προκαλεί τις συμφορές τους.
Ο Hoffer γράφει,
“Η τάση να ψάχνουμε για όλες τις έξωθεν αιτίες επιμένει ακόμα και όταν είναι ξεκάθαρο ότι η κατάσταση της ύπαρξής μας είναι αποτέλεσμα της ποιότητάς μας… Είναι κατανοητό ότι εκείνοι που αποτυγχάνουν έχουν την τάση να κατηγορούν τον κόσμο για την αποτυχία τους.”
Τα μίση που εκφράζονται σε ένα μαζικό κίνημα, παρατηρεί ο Hoffer, πηγάζουν από την αίσθηση προσωπικής αποτυχίας που έχουμε όταν δεν καλλιεργούμε τα ταλέντα μας. Τα μίση των μαζικών κινημάτων, εξηγεί, «είναι η έκφραση μιας απεγνωσμένης προσπάθειας να καταπνίξουμε την επίγνωση της ανεπάρκειας, της αναξιότητας, της ενοχής και άλλων ελαττωμάτων του εαυτού μας».
Υπάρχει μια εναλλακτική στο να ζει κανείς τη ζωή του με μια αίσθηση ανεπάρκειας. Ο Ralph Waldo Emerson συμβούλεψε να τα δίνουμε όλα στη δουλειά. Στο κλασικό δοκίμιό του “Self-Reliance” γράφει, «ένας άντρας είναι ανακουφισμένος και χαρούμενος όταν τα έχει δώσει όλα στη δουλειά του και έχει κάνει το καλύτερο δυνατό∙ αλλά ό, τι έχει πει ή έχει κάνει με άλλο τρόπο δεν θα του προσφέρει γαλήνη».
Όταν δεν δίνουμε την ψυχή μας στη δουλειά, θα ψάξουμε για άλλοθι. Σε άλλο ένα από τα βιβλία του Hoffer, The Passionate State of Mind, and Other Aphorisms, εξηγεί γιατί έχουμε την τάση να ψάχνουμε για άλλοθι:
“Υπάρχουν πολλοί που θεωρούν ένα καλό άλλοθι πιο ελκυστικό από μια επιτυχία. Γιατί μια επιτυχία δεν καθιστά τίποτα μόνιμο. Και πάλι πρέπει να αποδεικνύουμε την αξία μας κάθε μέρα: πρέπει να αποδεικνύουμε ότι είμαστε τόσο καλοί τώρα όσο ήμαστε χθες. Αλλά όταν έχουμε ένα καλό άλλοθι για την αποτυχία μας είμαστε σταθεροί, που λέει ο λόγος, για μια ζωή.”
Υπήρξαν πολλά «άλλοθι» που εκφράστηκαν στο σεμινάριο εκείνη την ημέρα από την ομάδα. Πόσοι άνθρωποι, ανικανοποίητοι επειδή δεν χρησιμοποιούν τα ταλέντα τους, προσελκύονται από επικίνδυνα μαζικά κινήματα των οποίων οι αρχηγοί παρέχουν άλλοθι;
Το αντίδοτο στα παράπονα
Για σχεδόν κάθε συμμετέχοντα στο σεμινάριο εκείνη την ημέρα, η φυγοπονία και η δημιουργία μνησικακιών ήταν δικαιολογημένες αντιδράσεις απέναντι στις συνθήκες που αντιμετώπισαν, μολονότι εκείνες τους απέτρεπαν να ζήσουν μια ευτυχισμένη ζωή. Ένιωθαν ότι το πεπρωμένο τους ήταν να ανέχονται τις ζωές τους και να υπομένουν μέχρι τη σύνταξη.
Μέσα στη νοοτροπία του θύματος που τους διακατείχε, δεν μπορούσαν να δουν καθαρά τις άλλες επιλογές που θα μπορούσαν να κάνουν για να διοχετεύσουν την ενέργειά τους καλύτερα. Οι εναλλακτικές όπως το να καθορίσουν τον απώτερο σκοπό στη ζωή τους, να βρουν μια νέα κατεύθυνση στην καριέρα τους ή να κάνουν τη διαφορά στην τωρινή τους κατάσταση είχαν τεθεί στην άκρη λόγω της ενασχόλησής τους με τα παράπονά τους.
Αυτό που δεν καταλάβαιναν ακόμα ήταν ότι όταν παίρνουμε την ευθύνη για όσα αισθανόμαστε, βλέπουμε πιο καθαρά τις επιλογές που έχουμε στη διάθεσή μας. Μέσα από ένα μυαλό απαλλαγμένο από μνησικακίες, αναδύονται νέες επιλογές.
Διαβάζοντας τους Έλληνες και τους Ρωμαίους Στωικούς φιλοσόφους, ο καθένας μας συγκλονίζεται βλέποντας από πόσο παλιά η ανθρωπότητα παλεύει με τα βάρη της διατήρησης μνησικακιών και αγωνίζεται να βρει δρόμους για μια γεμάτη ζωή. Χιλιάδες χρόνια πριν από μας, ο Μάρκος Αυρήλιος, ο Σενέκας και ο Επίκτητος εξέφρασαν διαχρονική σοφία. Στο πιο διάσημο βιβλίο του, Ἐγχειρίδιον, ο Ελληνορωμαίος φιλόσοφος Επίκτητος (ας σημειωθεί εδώ ότι η έρευνα τα τελευταία χρόνια τείνει στην άποψη ότι το έργο αυτό δεν ήταν γραμμένο από τον ίδιο τον Επίκτητο) προσφέρει το εξής:
“Οι άνθρωποι δεν ταράζονται από τα πράγματα, αλλά από τις αντιλήψεις που υιοθετούν για αυτά… Θυμήσου ότι οι άσεμνες λέξεις και τα χτυπήματα από μόνα τους δεν αποτελούν αντικείμενα οργής καθαυτά, αλλά η κρίση σου ότι αυτά είναι αντικείμενα οργής. Οπότε, όταν κάποιος σε εξοργίζει, να ξέρεις ότι η σκέψη σου είναι αυτή που προκάλεσε τον θυμό.”
Στο έργο του Τὰ εἰς ἑαυτὸν, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας και Στωικός φιλόσοφος Μάρκος Αυρήλιος δηλώνει ότι μια αποτελεσματική ζωή εξαρτάται από τη γνώση ότι η σκέψη μας από έξω προς τα μέσα είναι λανθασμένη. Μας διδάσκει, «Αν είσαι αναστατωμένος από κάτι εξωτερικό, ο πόνος δεν οφείλεται στο πράγμα καθεαυτό, αλλά στην εκτίμησή σου για αυτό∙ και έχεις τη δύναμη να την αναιρέσεις σε οποιαδήποτε στιγμή».
Πολλοί από εκείνους τους συμμετέχοντες στο σεμινάριο σπαταλούσαν χρόνο από τη ζωή τους διαλέγοντας να είναι ανικανοποίητοι. Ο Ρωμαίος φιλόσοφος, θεατρικός συγγραφέας (κατά βάση τραγικός ποιητής) και πολιτικός Σενέκας ο Νεώτερος, συλλογίστηκε ότι «ο χρόνος σπαταλείται στο κυνήγι της απόλαυσης ή σε μάταιη αδράνεια». Ο ίδιος ο τίτλος του βιβλίου Περί της Συντομίας της ζωής (De brevitate vitae), μας υπενθυμίζει ότι μια μέρα, σε πιθανόν ανύποπτο χρόνο, όλοι μας θα ανταμώσουμε το τέλος μας.
Είμαστε ανόητοι ως προς τη χρήση του χρόνου που μας αναλογεί. Ο Σενέκας παρατήρησε: «Οι άνθρωποι είναι επιπόλαιοι απέναντι στο πιο πολύτιμο πράγμα στον κόσμο, τυφλοί απέναντι στην αξία του επειδή δεν είναι χειροπιαστό, επειδή δεν είναι ορατό, και για αυτό τον λόγο θεωρείται ως ένα πράγμα πολύ φτηνό –σχεδόν χωρίς καμιά αξία».
Είναι εύκολο να απασχολούμε το μυαλό μας με δικαιολογίες για την λάθος χρήση του χρόνου και των ταλέντων μας. Η ενοχή συσσωρεύεται και μας τρώει όταν το κάνουμε αυτό. Οι δημαγωγοί είναι έτοιμοι να εκμεταλλευτούν τα αισθήματα ανεπάρκειάς μας και να μας προσφέρουν άλλοθι. Προσέξτε τους πολιτικούς που υπόσχονται έξωθεν λύσεις στα προβλήματά μας, θέλοντας να επεκτείνουν το εύρος της κυβέρνησής τους.
Ο Επίκτητος συμβούλεψε «Παίξτε τον ρόλο σας μετά τιμής». Σε έναν κόσμο όπου η σκοπιμότητα είναι ολοένα και περισσότερο κάτι το φυσιολογικό, ποια συμβουλή θα ήταν πιο σημαντική από αυτήν; Παρά τα όσα κάνουν οι άλλοι, μπορούμε να διαλέξουμε να σταματήσουμε να κρατάμε τις μνησικακίες σαν θησαυρούς∙ μπορούμε να επιλέξουμε να χρησιμοποιήσουμε τον χρόνο και τα ταλέντα μας σωστά. Αν ο καθένας από μας παίξει τον ρόλο του μετά τιμής, τότε οι δημαγωγοί θα πάψουν να έχουν δύναμη.
