Μία από τις ομορφότερες εμπειρίες που έχω βιώσει συνέβη σε ένα Κινέζικο εστιατόριο στο Περού. Βρέθηκα σε μια συζήτηση με τον σερβιτόρο, έναν Κινέζο μετανάστη που δεν μιλούσε τα Αγγλικά (για ευνόητους λόγους). Μιλήσαμε και οι δύο πολύ ωραία στα Ισπανικά, τη δεύτερή μας γλώσσα.
Αυτό με έκανε να σκεφτώ –γιατί στο καλό δεν αποφασίζουμε όλοι οι άνθρωποι να μάθουμε την ίδια γλώσσα για να μπορούμε να μιλάμε επιτέλους ο ένας με τον άλλο; Γιατί να υπάρχουν ακόμα οι διαφορετικές γλώσσες;
Στην πραγματικότητα έχουν υπάρξει διάφορες προσπάθειες για τη δημιουργία μιας ενιαίας παγκόσμιας γλώσσας∙ η πιο διάσημη ονομάζεται Εσπεράντο. Αλλά προκύπτει ότι πιθανόν να μην έχουμε ποτέ μία ενιαία παγκόσμια ανθρώπινη γλώσσα, για πολλούς λόγους.
Μπορείτε να μαντέψετε μερικούς από τους λόγους αυτούς, και θα έχετε δίκιο: η γλώσσα είναι πολιτισμός∙ δεν έχουν όλοι πρόσβαση στο Διαδίκτυο, το οποίο ενδεχομένως θα χρησιμοποιείτο για τη διάδοση μιας παγκόσμιας γλώσσας∙ είναι δύσκολο να πείσετε τους πάντες να μιλήσουν αυτή τη γλώσσα∙ τα πολιτικά είναι περίπλοκη υπόθεση, και τα λοιπά.
Αυτό που λέω είναι ότι δεν είναι δύσκολο να δούμε γιατί ακόμα έχουμε γλώσσες. Αλλά αυτό δεν είναι το τέλος της στήλης! Υπάρχουν τεχνικοί, επιστημονικοί και πολιτιστικοί παράγοντες που είναι διδακτικοί ώστε να εξερευνήσουμε γιατί εμείς οι άνθρωποι, και η Γη όπως είναι διαμορφωμένη τώρα, δεν είναι ικανοί να έχουν μια κοινή γλώσσα.
Η γλώσσα είναι ταυτότητα
«Ο τρόπος με τον οποίο μιλάτε φανερώνει απίστευτα πολλά πράγματα σχετικά με το ποιοι είμαστε. Επειδή έχουμε ξεχωριστές ταυτότητες, έχουμε διαφορετικές γλώσσες», μου είπε ο Marc Ettlinger, θεωρητικός φωνολόγος για το Τμήμα Υποθέσεων Παλαιμάχων που μελετά τη σχέση μεταξύ εγκεφαλικών τραυματισμών, της απώλειας ακοής και της γλώσσας. «Οι άνθρωποι υπέθεσαν ότι με την εφεύρεση της τηλεόρασης, οι διάλεκτοι θα ομογενοποιούνταν και οι άνθρωποι θα μιλούσαν διαλέκτους γενικού κύρους. Αλλά αυτό που εντοπίσαμε είναι ότι οι διάλεκτοι έχουν διαφοροποιηθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες ως αποτέλεσμα της ομογενοποίησης των μέσων. Οι άνθρωποι ψάχνουν νέους τρόπους για να ξεχωρίσουν».
Η γλώσσα, λοιπόν, είναι ταυτότητα, όρος για τον οποίο επιχειρηματολογεί ο Ettlinger ότι είναι μια κάπως πιο ειδική διάκριση από το να πει κανείς ότι η γλώσσα είναι «πολιτισμός».
Ένα συχνό παράδειγμα αυτού είναι το εξής φαινόμενο: Τα λευκά παιδιά των προαστίων που ακούνε ραπ μπορούν, συνειδητά ή υποσυνείδητα, να επιλέξουν να μιμηθούν μια αστική διάλεκτο των Αγγλικών με την οποία δεν θα είχαν έρθει σε επαφή παλιότερα. Αυτή η μίξη των δύο διαλέκτων που τελικά προκύπτει δείχνει στον υπόλοιπο κόσμο κάτι για το άτομο που τις μιλά.
Οι διάλεκτοι δεν αποτελούν γλώσσες καθαυτές (αν και το σημείο όπου τελειώνει η διάλεκτος και αρχίζει η γλώσσα είναι κάποιες φορές μια επίμαχη συζήτηση για τη γλωσσολογική κοινότητα), αλλά το προαναφερθέν παράδειγμα απεικονίζει τον τρόπο εξέλιξης μιας γλώσσας. Η Δανική και η Γερμανική είναι συχνά κατανοητές μεταξύ τους, όπως είναι η Νορβηγική με τη Σουηδική και η Ούρντου με την Ινδική, αλλά, για λόγους πολιτικούς και ταυτότητας, όλες αυτές θεωρούνται ξεχωριστές γλώσσες. Όταν ένα άτομο από τη Δανία μιλάει Δανέζικα, αυτός ή αυτή λέει «είμαι Δανός – Δανή και είμαι περήφανη για αυτό», σύμφωνα με τον Ettlinger.
Η αντιπαλότητα μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν έχει οδηγήσει τις δύο αυτές χώρες να προσπαθούν να κάνουν τις γλώσσες τους όσο πιο ξεχωριστές γίνεται. Και τα Ούρντου και τα Ινδικά προέρχονται μια κοινή γλώσσα, την Ινδουϊστανική, αλλά τώρα, όταν ανακύπτει η ανάγκη για νέους τεχνικούς όρους, η Ινδική θα δανειστεί από τα Σανσκριτικά, και η Ούρντου από τα Αραβικά.
Οι χώρες συχνά έχουν συγκεκριμένα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα να συντηρούν, να προστατεύουν και να προωθούν την δική τους γλώσσα. Ένα σημαντικό βήμα στην εξέλιξη μιας γλώσσας είναι όταν μια τεχνική ορολογία εξελίσσεται, εννοώντας ότι τυποποιείται σε σημείο όπου μπορούν να εγκαθιδρυθούν Πανεπιστήμια που διδάσκουν μόνο σε αυτή τη γλώσσα, οι επιστημονικές μελέτες και οι νόμοι μπορούν να γραφτούν σε εκείνη τη γλώσσα, και τα λοιπά. Για πολλές ομάδες ανθρώπων, έχοντας μια συγκεκριμένη γλώσσα σημαίνει «υπάρχω».
Για αυτό το λόγο, γλώσσες όπως η Βασκική και η Κουρδική είναι τόσο σημαντικές πολιτικά για τους ανθρώπους που τις μιλάνε.
«Στην Τουρκία, η Κουρδική ταυτότητα είναι πραγματικά σημαντική. Αλλά υπάρχει επίσης μια άλλη γλώσσα, που ονομάζεται Λαζική –είναι μια Καυκασιανή γλώσσα που σχετίζεται με τα Γεωργιανά- που πεθαίνει και δεν έχει τόσο μεγάλη πολιτική σημασία», μου είπε ο Ricardo Rivera, υποψήφιος διδάκτωρ Γλωσσολογικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στο Μπέρκλεϋ (που είναι και ένας από τους καλύτερούς μου φίλους). «Οι Λάζοι είναι κατά βάση Τούρκοι εθνικιστές και τα παιδιά τους μιλούν Τούρκικα. Δεν είναι δείκτης εθνικής ταυτότητας με τον ίδιο τρόπο που είναι τα Κουρδικά».
Δεν ξέρουμε πόσες συνολικά γλώσσες υπάρχουν στη Γη, αλλά οι περισσότερες εκτιμήσεις δείχνουν ότι έχουμε γύρω στις 7.000 γλώσσες, αριθμός για τον οποίο πιστεύει ο Ettlinger ότι είναι πολύ χαμηλότερος από τις τουλάχιστον 10.000 γλώσσες που υπήρχαν πριν από αρκετούς αιώνες. Η αποικιοκρατία, οι συγκρούσεις και η βία εναντίον των ιθαγενών λαών, η παγκοσμιοποίηση και η αστυφιλία είναι οι κυριότεροι παράγοντες για αυτή την πτώση. Αυτοί οι παράγοντες είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου κοινωνιολογικοί και ανθρωπολογικοί, όχι γλωσσολογικοί ή επιστημονικοί. Σήμερα, αν ζείτε σε ένα μικρό χωριό μιας αναπτυσσόμενης χώρας, για παράδειγμα, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να θέλετε να μετακομίσετε στο αστικό κέντρο της χώρας σας για να έχετε καλύτερες οικονομικές ευκαιρίες. Προβαίνοντας σε μια τέτοια κίνηση, πιθανόν θα αφήσετε πίσω και την ιθαγενή γλώσσα του χωριού σας.
Γιατί οι γλώσσες θα συνεχίζουν να εξελίσσονται και θα εξακολουθούν να δημιουργούνται νέες γλώσσες
Οι νέες γλώσσες δεν εμφανίζονται σε μια νύχτα, αλλά δημιουργούνται και έχουν τη χρησιμότητά τους. Στον Περσικό Κόλπο, για παράδειγμα, μια μεταναστευτική αύξηση έχει οδηγεί σε νέες υποτυπώδεις Αραβικές γλώσσες, ως ένα απλοποιημένο μέσο επικοινωνίας μεταξύ δύο ομάδων που δεν έχουν κοινή γλώσσα. Αν και δεν αποτελούν «γλώσσες» με τον ίδιο τρόπο όπως είναι τα Γαλλικά, για παράδειγμα, μπορούν να αποτελέσουν τον σπόρο για μια νέα γλώσσα. Οι γλώσσες αυτού του τύπου δεν έχουν συνήθως μια καθορισμένη γραμματική, αλλά συχνά εξελίσσονται σε κρεολές, δηλαδή γλώσσες που ξεκινάνε ως μικτές.
«Στο Ομάν και στα άλλα κράτη του Περσικού Κόλπου, έχετε τόσο πολλούς μετανάστες εργάτες από τη Νότια Ασία που μιλούν μια υποτυπώδη Αραβική γλώσσα με πολλές λέξεις από την Ινδία και το Νεπάλ», είπε ο Rivera.
Η πορεία έχει κάπως έτσι: ενήλικες που δεν έχουν κάποια κοινή γλώσσα μεταξύ τους μιλάνε με μια υποτυπώδη μορφή γλώσσας, η οποία συνήθως αποτελείται από κάποιο μίγμα απλών λέξεων, ήχων και γλώσσας του σώματος. Εκείνοι οι ενήλικες διατηρούν ακόμα τη μητρική τους γλώσσα, το οποίο είναι σημαντικό. Οι γλώσσες εξελίσσονται πολύ πιο γρήγορα όταν υπάρχουν φυσικοί ομιλητές τους. Φυσικά, όταν αυτοί οι ενήλικες αποκτούν παιδιά, τότε η μητρική γλώσσα πολλών από αυτά τα παιδιά είναι αυτό το μείγμα, και εκεί ξεκινά η αληθινή διασκέδαση.
«Όταν πρόκειται για μια πιο μόνιμη ομάδα, αυτό το μείγμα μετατρέπεται σε μητρική γλώσσα για την επόμενη γενιά και αναπτύσσει φυσικά μια γραμματική, επειδή έχουν αυτό το σύστημα για να λειτουργήσουν», είπε ο Rivera.
Σε αυτό το σημείο είναι που τα πράγματα αποκτούν ενδιαφέρον –η γλώσσα εξελίσσεται, πάντα. Και τα παιδιά είναι εκείνα που συχνά ωθούν στην εξέλιξή της.
Και αυτό μας οδηγεί στην Εσπεράντο.
Γιατί δεν θα λειτουργήσει ποτέ μια ενιαία παγκόσμια γλώσσα
Η Εσπεράντο επινοήθηκε κατά το τέλος του 19ου αιώνα από τον L. L. Zamenhof, έναν Πολωνό οφθαλμολόγο. Ναι, επινοήθηκε. Η Εσπεράντο είναι μια «τεχνητή» γλώσσα, με την έννοια ότι δημιουργήθηκε συνειδητά από ένα άτομο ή μια ομάδα (άλλα παραδείγματα είναι τα Klingon και η γλώσσα των ξωτικών). Η Εσπεράντο σχεδιάστηκε για να γίνει μια παγκόσμια δεύτερη γλώσσα. Αν τα πράγματα είχαν λειτουργήσει όπως τα είχε προβλέψει ο Zamenhof, τότε ίσως να είχα μιλήσει με τον Κινέζο σερβιτόρο στην Εσπεράντο.
Η Εσπεράντο δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλής γενικά –πιστεύεται ότι υπάρχουν σχεδόν δύο εκατομμύρια ομιλητές της γλώσσας το πολύ. Είναι, όμως, η πιο επιτυχημένη απόπειρα για μια ενιαία γλώσσα, και υπάρχουν συναντήσεις και συσκέψεις στην Εσπεράντο σε όλον τον κόσμο. Υπάρχει ένα επιστημονικό περιοδικό στην Εσπεράντο, όπως και περιοδικά άλλου είδους, ενώ υπάρχει πρόγραμμα εκμάθησης της γλώσσας στο Duolingo. Προσπάθησα να μιλήσω με κάποιον που βρίσκεται στην Κοινότητα Εσπεράντο του Σηάτλ, άλλα δεν μπορούσα, γιατί ο Πρόεδρος της Κοινότητας βρισκόταν «στη μέση μιας εκδρομής για πεζοπορία με άλλους εννιά φίλους της Εσπεράντο».
«Είναι από τη Γαλλία, τη Γερμανία και την Ελβετία, και έχουμε ζωηρές συζητήσεις στη διάρκεια των πεζοποριών και των γευμάτων μας για κάθε γεύμα, μόνο σε Εσπεράντο», μου είπε σε ένα μήνυμά του.
Επειδή οι τεχνητές γλώσσες δεν είναι μητρικές, δεν εξελίσσονται συνήθως με τον ίδιο τρόπο.
«Καθένας που μαθαίνει τώρα τη γλώσσα έχει στο νου του αλλαγές που μπορεί να προτείνει –είναι μέρος της εκμάθησης της γλώσσας», μου είπε ο William Harrison, διευθυντής της Esperanto-USA. «Τις περισσότερες φορές δεν καταλήγουν πουθενά, γιατί αν θέλετε να έχετε μια γλώσσα που θα γίνει κατανοητή όταν πάτε στην Κίνα, για παράδειγμα, δεν μπορείτε να έχετε τυχόν σύγχυση».
Με αυτό τον τρόπο, ο Harrison λέει ότι πραγματικά δεν υπάρχουν ειδικές «διάλεκτοι» της Εσπεράντο, επειδή οι ενήλικες που μαθαίνουν την γλώσσα προσπαθούν συνειδητά να μην κάνουν αλλαγές. Μια Ρωσίδα που μιλά την Εσπεράντο μπορεί να έχει μια Ρωσική προφορά, αλλά δεν θα χρησιμοποιήσει διαφορετικές λέξεις.
Όπως και να έχει, πολλοί γλωσσολόγοι βλέπουν την Εσπεράντο ως μια ενδιαφέρουσα καινοτομία, αλλά όχι ως κάτι που μπορεί να μελετηθεί τόσο εντατικά όσο οι φυσικές γλώσσες. Αλλά έχει συμβεί κάτι τρελό: Κάποιοι γνώστες της Εσπεράντο έχουν τόσο πάθος με τη γλώσσα που έχουν αρχίσει να ανατρέφουν τα παιδιά τους ως φυσικούς ομιλητές της Εσπεράντο.
Η Εσπεράντο, λοιπόν, μετατρέπεται σε φυσική γλώσσα για αυτά τα παιδιά. Και τα παιδιά κάνουν αυτό που ξέρουν να κάνουν: αλλάζουν τους κανόνες της γλώσσας, και οι ενήλικες δεν μπορούν πάντα να ασχολούνται με κάθε αλλαγή και να προσπαθούν να τη διορθώσουν.
«Λόγω του τρόπου με τον οποίο λειτουργούν οι εγκέφαλοι των παιδιών, θα κάνουν πράγματα σε μια γλώσσα ενώ τη μαθαίνουν, τα οποία τη μεταβάλλουν. Ένα καλό παράδειγμα είναι η ‘υπερδιόρθωση’. Στα Αγγλικά, τα παιδιά θα πουν ‘I eated (αντί για ‘I ate’) the cookie’», είπε ο Ettlinger. «Με την πάροδο του χρόνου, κάτι τέτοιο μπορεί να θεωρηθεί φυσιολογικό και να γίνει η αποδεκτή εκδοχή». Αλλαγές σαν και αυτές, μεταξύ άλλων, είναι ο λόγος για τον οποίο η Αγγλική σήμερα δεν είναι το ίδιο με μερικές εκατοντάδες χρόνια πριν.
Ένας φυσικός ομιλητής της Εσπεράντο στην Κίνα, λοιπόν, θα αλλάξει διαφορετικά πράγματα εν συγκρίσει με έναν φυσικό ομιλητή της Εσπεράντο στο Σικάγο, που θα προβεί σε διαφορετικές αλλαγές σε σχέση με έναν φυσικό ομιλητή της Εσπεράντο στα προάστια του Σικάγο. Στην πραγματικότητα, κάποιες από τις ελάχιστες μελέτες πάνω στο θέμα αυτό έδειξαν ότι η Εσπεράντο ως μητρική γλώσσα όντως διαφέρει από την Εσπεράντο ως δεύτερη, τεχνητή γλώσσα. Ναι μεν ο κόσμος έχει παγκοσμιοποιηθεί, αλλά δεν είναι τόσο συνδεδεμένος ώστε αλλαγές αυτής της φύσεως να συμβαίνουν με τον ίδιο τρόπο σε όλο τον κόσμο.
Αυτό ήταν ένας μακροσκελής τρόπος για να σας εξηγήσω ότι ακόμα και αν από κάποιο θαύμα της φύσης ξυπνούσαμε όλοι αύριο και μιλούσαμε την ίδια γλώσσα, αυτή η γλώσσα θα άλλαζε και θα εξελισσόταν και τελικά όλοι μας θα είχαμε την ίδια κατάσταση με την τωρινή, που σημαίνει τη δημιουργία πολλών γλωσσών.
«Ο καθένας που προσπαθεί να δημιουργήσει μια γλώσσα πρέπει να ξέρει ότι οι γλώσσες μεταβάλλονται, και δεν πρόκειται όλες τους να αλλάξουν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο», είπε ο Ettlinger. «Σύντομα, θα έχετε πάλι εκατοντάδες διαφορετικές γλώσσες».
Τότε γιατί οι ομιλητές της Εσπεράντο ασχολούνται με μία γλώσσα που δεν θα γίνει ποτέ ενιαία και παγκόσμια; Αυτό συμβαίνει λόγω της ιδέας ότι η γλώσσα είναι ταυτότητα.
«Αν ακούσετε κάποιον να μιλάει Εσπεράντο, αμέσως ξέρετε ότι είναι ένας άνθρωπος που θέτει ως προτεραιότητα και εκτιμά πολύ τις ιδέες της παγκοσμιοποίησης και της δύναμης της ανθρωπότητας», λέει ο Ettlinger. «Μιλούν την Εσπεράντο γιατί θέλουν να δείξουν στους άλλους ότι μοιράζονται αυτό το όνειρο ενός παγκοσμιοποιημένου κόσμου».
