Ο Τούρκος μαχαιρώνει τη Ρωσία, που έχει τη μορφή ελέφαντα, με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες να παρακολουθούν ή να συμμετέχουν. Θα μπορούσε να αποτελεί γελοιογραφία του σύγχρονου –και κρίσιμου- διεθνούς σκηνικού. Είναι, αντίθετα, σατιρική καταγραφή μιας προ πολλού παρελθούσας επικαιρότητας με ίδιους πρωταγωνιστές: τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-1878, όπως αποτυπώνεται σε ένα σατιρικό χάρτη της εποχής εκείνης.
Ο χάρτης αυτός αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της σατιρικής χαρτογραφίας, που ισορροπεί ανάμεσα στη γεωγραφία, την πολιτική σάτιρα και την προπαγάνδα. Ιδιαίτερο γνώρισμά της υπήρξε η αναπαράσταση των κρατών και των λαών της Ευρώπης με ανθρωπόμορφη ή ζωόμορφη απόδοση. Ανάλογα με τα εθνικά και τα προπαγανδιστικά στερεότυπα, η Μεγάλη Βρετανία απεικονίζεται ως Τζον Μπουλ με την αγγλική σημαία στο στήθος, ή λιοντάρι ντυμένο με στρατιωτική στολή. Η Γαλλία ως Μαριάν, το σύμβολο της Γαλλικής Δημοκρατίας, ως κοκοράκι, ή ως σκυλάκι σαλονιού.
Από τη δική της μεριά, η Γερμανία εμφανίζεται ως κρανοφόρος Κάιζερ, επιβλητικός αετός, ή καθαρόαιμο Dachshund (ο σκύλος λουκάνικο). Η Ρωσία παίρνει συχνά τη μορφή του τσάρου Νικoλάου Β΄, συχνότερα τη μορφή χταποδιού και συχνότατα τη μορφή αρκούδας (που εξακολουθεί να της αποδίδεται μέχρι σήμερα). Η Οθωμανική Αυτοκρατορία απεικονίζεται ως Σουλτάνος και πολλές φορές ως γαλοπούλα (αγγλικό λογοπαίγνιο του Τurkey). Όσο για την Ελλάδα, τις περισσότερες φορές είναι ένας μικροκαμωμένος φουστανελάς και, κάποιες φορές, το καβουράκι που δαγκώνει τα οπίσθια του Τούρκου δυνάστη.
Χαρτογραφία και πολιτική είναι δύο στοιχεία έντονα διαπλεκόμενα το ένα με το άλλο. Αυτό το γεγονός αναδεικνύει ένα καλαίσθητο λεύκωμα που κυκλοφόρησε πριν λίγες μέρες από τις εκδόσεις Μίλητος. Οι «Σατιρικοί Χάρτες – Ιστορικές & Σατιρικές Απεικονίσεις της Ευρώπης (19ος – 20ός αι.)» ξεδιπλώνουν σε 250 σελίδες ένα σπάνιο υλικό, που προέρχεται από τη συλλογή χαρτών του καθηγητή Ορθοπαιδικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Παναγιώτη Ν. Σουκάκου. Ο ίδιος συγκέντρωσε γύρω του επτά ακόμα συντελεστές, οι οποίοι φωτίζουν με τα κείμενά τους (στην ελληνική και την αγγλική γλώσσα) αυτήν την sui generis τέχνη. Μια τέχνη που πραγματεύεται με σκωπτική διάθεση τα κύρια προβλήματα της εποχής εκείνης: το ζήτημα του πολέμου και της ειρήνης, τις επεκτατικές πολιτικές και τους εθνικιστικούς αναβρασμούς, τις στρατηγικές συμμαχίες και τις ευκαιριακές «λυκοφιλίες» μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών και λαών.
Παρά την περιορισμένη της διάρκεια (άνθισε στο δεύτερο ήμισυ του 19ου και τις αρχές του 20 αιώνα), η τέχνη αυτή άφησε πλούσια δείγματα που σήμερα αποτελούν αντικείμενο μελέτης των ανθρωπιστικών, κοινωνικών και πολιτικών επιστημών, της γεωπολιτικής και των διεθνών σχέσεων, αλλά και της ιστορίας της σκιτσογραφίας. Όλα αυτά τα αναδεικνύουν με τα κείμενά τους ο εμπνευστής του λευκώματος και… τροφοδότης της εικονογράφησής του, Παναγιώτης Ν. Σουκάκος («Ο Συμβολισμός των Μηνυμάτων και ο Πόλεμος των Χαρακωμάτων»), ο καθηγητής της Ιστορίας Νεώτερου Ελληνισμού και ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Σβολόπουλος («Το ιστορικό ανάγλυφο της Ευρώπης του 19ου αιώνα και η σατιρική χαρτογραφία»), η αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Κατερίνα Γαρδίκα («Ανατολικό ζήτημα: σύντομη εισαγωγή»), ο ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ και πρόεδρος επιτροπής της International Cartographic Association, Ευάγγελος Λιβιεράτος («Μεταξύ απεικονιστικής τέχνης και ιδεολογικής επιρροής»).
Στο δικό του κείμενο («Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος και σατιρική χαρτογραφία») ο καθηγητής Παθολογίας στο ΑΠΘ και συλλέκτης, Αλέξανδρος Δ. Γαρύφαλλος, σημειώνει: «Ένα άλλο στοιχείο των σατιρικών χαρτών, που δεν πρέπει να παραγνωρίζεται, είναι η μεγάλη εμβέλεια που είχαν στις μάζες. Η βελτίωση της τεχνολογίας εκτύπωσης, η δυνατότητα παραγωγής έντονων χρωμάτων, η φθηνή μαζική παραγωγή, τους έκανε προσιτούς σε χιλιάδες ανθρώπους, ενώ ταυτόχρονα αποδείχθηκε ιδιαίτερα επικερδής επιχείρηση για τους εκδότες τους. Η «λαϊκότητα» και η «ελαφρότητα» των χαρτών αυτών, που κατ’ ουσίαν όμως πραγματεύονται πολύ σοβαρά θέματα, είναι που τους κάνει να ξεχωρίζουν ως καλλιτεχνικό είδος».
Τις κριτικές προσεγγίσεις, τον σχολιασμό και την ανάλυση των συμβολικών μηνυμάτων που αναδύονται από αυτούς τους χάρτες, συμπληρώνουν με δικά τους κείμενα ο ερευνητής παλαιών χαρτών στη συλλογή της Βρετανικής Βιβλιοθήκης, Ashley Baynton-Williams («Σατιρικοί χάρτες πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο: η γέννηση των κωμικών χαρτών»), ο διοργανωτής της Έκθεσης Χαρτών του Λονδίνου, Tim Bryars («Η κουκουβάγια και η ψιψίνα στον πόλεμο: σάτιρα και αλληγορία στη δημιουργία χαρτών, 1854-1915»), καθώς και η επιστημονική σύμβουλος αυτής της έκδοσης, ιστορικός τέχνης και επιμελήτρια του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, Νατάσα Καστρίτη («Σατιρικοί χάρτες: Η ιστορία “μεταξύ σοβαρού και αστείου”»).
