Δεν χρειάζεται να ειπωθούν πολλά για το τι έγινε στις 25 Μαρτίου του 1821 στο Μοναστήρι της Αγίας Λαύρας κοντά στα Καλάβρυτα. Ας επισημανθεί ότι η Επανάσταση αρχικά εγέρθη στη Μάνη στις 17 Μαρτίου και στις 23 στη Μεσσηνία. Η Επανάσταση σημείωσε αρκετά σκαμπανεβάσματα κατά τη διάρκεια της πορείας της, αλλά αυτό δεν αναιρεί τη σημασία της σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς μπορεί να διδάξει πολλά.
Η έννοια του «καιρού», δηλαδή της κατάλληλης στιγμής, είναι σημαντικός παράγοντας επιτυχίας τέτοιων μεγαλόπνοων σχεδίων. Η Ελληνική επανάσταση δεν προέκυψε από του αυτομάτου, αλλά ευνοήθηκε από ένα πλέγμα ιστορικών συνθηκών. Ήδη από λίγες δεκαετίες πριν η Γαλλική Επανάσταση, η οποία αντιστεκόταν στην κάθε άλλο παρά πεφωτισμένη βασιλεία του Λουδοβίκου ΙΣΤ’ και της συζύγου του Μαρίας Αντουανέτας, έδειξε το δρόμο για πολλές χώρες ώστε να αποτινάξουν τον ζυγό από πάνω τους. Ας μην παραληφθεί και η εμφάνιση του κινήματος του Ρομαντισμού, το οποίο δημιούργησε το ενδιαφέρον για την καταγραφή του παρελθόντος και την απόκτηση της εθνικής συνείδησης. Την εποχή της Ελληνικής Επανάστασης, μια άλλη χώρα υπό τον τουρκικό ζυγό, η Βουλγαρία, διένυε την περίοδο της Αναγέννησής της, η οποία τελικά συνέβαλε και στην ανεξαρτησία της το 1878 με τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου. Η σημασία του «καιρού» φαίνεται και στην αποτυχία των Ορλωφικών, καθώς ξεκίνησαν το 1770, πολύ πριν την νίκη της Ρωσίας και τη συνθήκη Κιουτσούκ-Καϊναρτζή του 1774 και τη Γαλλική Επανάσταση.
Η επιτυχία κάθε αλλαγής, και δη μιας επανάστασης, απαιτεί και το ανάλογο πνευματικό υπόβαθρο. «Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή», έγραφε ο Ρήγας Φεραίος, ο οποίος υπαγόταν στο ρεύμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ο οποίος προλείανε την ανατροπή που επρόκειτο να έρθει. Οι λόγιοι προσπαθούσαν με μεταφράσεις έργων του Γαλλικού Διαφωτισμού να διατρανώσουν το αίτημα για αυτοδιάθεση των λαών. Μέσα από τις προσπάθειες των Ελλήνων των παροικιών του εξωτερικού άρχισε να γίνεται κοινή συνείδηση η καταγωγή από τους Αρχαίους Έλληνες. Για να στερεοποιηθεί, όμως, η επανάσταση που επρόκειτο να έρθει, έπρεπε να αντικατασταθούν οι εκπαιδευτικές δομές καθιερωμένες για αιώνες από την Οθωμανική κυριαρχία. Οι νέες ιδέες από τον «δυτικό» κόσμο, όμως, αντιμετωπίστηκαν με καχυποψία από τους υπόδουλους για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Πολλές φορές, η εξωτερική βοήθεια, όταν γίνεται σωστά, μπορεί να συμβάλει στην επιτυχία. Η συμβολή των Φιλελλήνων δεν πρέπει να παραληφθεί. Αρκετοί πολέμησαν στο πλευρό των Ελλήνων, ενώ άλλοι, ερχόμενοι ως περιηγητές, εξέθεσαν με τα κείμενά τους τις συνθήκες που επικρατούσαν, προβάλλοντας τον αγώνα ακόμα περισσότερο στη δυτική Ευρώπη. Η Οθωμανική αυτοκρατορία είχε εμπλακεί στο παρελθόν σε μακροχρόνιους πολέμους με τους Βενετούς, τη Ρωσία και την Αυστροουγγαρία, γεγονός που την καθιστούσε απειλή για την Ευρώπη και οδήγησε τις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής να συμβάλουν ενεργά με στρατό και στόλο. Η ισχύς εν τη ενώσει, λοιπόν.
Η διχόνοια μπορεί να στερήσει την ελευθερία. Είναι γνωστό ήδη από την αρχαία εποχή το δίπολο «εμείς – οι άλλοι», το οποίο διέπεται από σχέση εχθρότητας μεταξύ πλευρών που κανονικά είχαν κοινό εχθρό και κοινό σκοπό. Μεγάλο κίνδυνο για την Επανάσταση αποτελούσε η σύγκρουση κλεφτών – προεστών, καθώς οι τελευταίοι είχαν αποκτήσει προνόμια από τους Οθωμανούς και δεν ήθελαν να τα χάσουν. Επίσης, η σύγκρουση ανάμεσα στις κυβερνήσεις Κουντουριώτη και Κολοκοτρώνη συνέβαλε στην καταστροφή των Ψαρών, τη φυλάκιση του Κολοκοτρώνη, που είχε συμβάλει στην εδραίωση της Επανάστασης με την κατάληψη της Τριπολιτσάς, και την ήττα στο Μανιάκι, η οποία διευκόλυνε την προέλαση του Ιμπραήμ. Εν αντιθέσει με τους επαναστατημένους, η ένωση των δυνάμεων του Ιμπραήμ και του Κιουταχή τους οδήγησε σε νίκη κατά κράτος στο Μεσολόγγι, κάνοντας τις επιτυχίες της περιόδου 1821-1823 να μοιάζουν παρελθόν.
Κλείνοντας αυτό το λιτό αφιέρωμα για τα 195 χρόνια από την έναρξη της Επανάστασης, είναι καλό να ληφθεί υπ’ όψιν το εξής: η επιτυχία της Επανάστασης, ειδικά κατά τα τελευταία έτη της, στηρίχθηκε στην συντονισμένη δράση των Ευρωπαϊκών δυνάμεων εναντίον των Τούρκων. Ίσως τα διδάγματα που προαναφέρθηκαν να μπορούν να βοηθήσουν και στην αντιμετώπιση των απειλών που ταλανίζουν την Ευρώπη. Τελικά, η ιστορία όντως επαναλαμβάνεται.
