Των Jeffrey Tucker* & Cathy Reisenwitz*… Ενώ ο Ludwig von Mises είναι γνωστός ως καινοτόμος στα οικονομικά, οι προσπάθειές του να αλλάξει το πρόσωπο της οικονομικής επιστήμης δεν είναι τόσο γνωστές στους περισσότερους θαυμαστές του.
Επεδίωξε να βοηθήσει τον κόσμο να αντιληφθεί ότι οι γυναίκες, αν και είχαν αγνοηθεί και παραγκωνιστεί από τον ακαδημαϊκό χώρο, αν τους δινόταν η δυνατότητα θα μπορούσαν να συμβάλουν σε απίστευτο βαθμό στη μελέτη της σπανιότητας.
Ζούσε στον ακαδημαϊκό κόσμο της μεσοπολεμικής Βιέννης, έναν από τους ζωηρότερους και πιο επαναστατικούς στον κόσμο. Από αυτό το πολιτισμικό μείγμα προέκυψαν κάποιοι από τους λαμπρότερους διανοητές του 20ου αιώνα και τα πνευματικά κινήματα που ταράζουν συθέμελα τον κόσμο μας μέχρι και σήμερα. Οι Freud, Μahler, Spann, Machlup, Wittgenestein, Neurath, Schumpeter, Morgenstern, Mises, Hayek, Weber, Weiser, Popper ακόμα συνταράσσουν με το άκουσμα του ονόματός τους και την παρακαταθήκη τους.
Αυτό το διεπιστημονικό μείγμα ιδεών και επιρροών μας έδωσε τη θεωρία οριακής κατάστασης στα οικονομικά, τα μαθηματικά στις κοινωνικές επιστήμες, τον μοντερνισμό στη μουσική, τον θετικισμό στη μεθοδολογία, την ψυχοθεραπεία στη μελέτη του εγκεφάλου, και διατήρησε το γενικότερο πνεύμα του φιλελευθερισμού σε μια εποχή όπου αυτός έφθινε σε όλους σχεδόν τους υπόλοιπους τομείς. Ο φιλελευθερισμός ήταν κεντρική ιδέα σε κάθε σφαίρα του ανθρώπινου πνεύματος: τα οικονομικά, τις τέχνες, την πολιτική, και τις σχέσεις μεταξύ των φύλων. Κανένας τομέας δεν έμεινε ανέγγιχτος, και η πρόοδος σε έναν τομέα επηρέαζε και τους υπόλοιπους.
Εν τούτοις, μια αξιοσημείωτη πραγματικότητα εντοπίζεται σε αυτό το κολάζ ακαδημαϊκών γιγάντων: οι γυναίκες δεν ήταν δεκτές στα πανεπιστήμια. Μόλις το 1897 έγιναν δεκτές στις φιλοσοφικές σπουδές του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Στη συνέχεια, η ιατρική και η νομική άνοιξαν τις πόρτες τους για τις γυναίκες, αλλά μόνο ως προπτυχιακές φοιτήτριες. Οι πιο προχωρημένοι τίτλοι σπουδών ακόμα απαγορεύονταν σε αυτές. Και φυσικά να γίνει κάποια από αυτές καθηγήτρια; Αδύνατον.
Ενώ οι γυναίκες προόδευαν στις τέχνες και τη μουσική, τα εμπόδια παρέμεναν στους επίσημους θεσμούς. Τότε, όπως και σήμερα, η αγορά άνοιξε τον δρόμο για μια κοινωνία ανοιχτή σε όλους, ενώ ο ακαδημαϊκός τομέας έμενε πίσω σε σχέση με τον πολιτισμό. Αυτό σήμαινε ότι οι γυναίκες δεν μπορούσαν να πάρουν πιστοποιήσεις, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να ληφθεί σοβαρά υπ’ όψιν η συμβολή τους στον κόσμο των ιδεών.
Ο σπουδαίος διανοητικός επιχειρηματίας Ludwig von Mises ήταν αποφασισμένος να το αλλάξει αυτό. Ήξερε πώς ήταν να βιώνει κάποιος την περιθωριοποίηση. Παρά τα απίστευτα ακαδημαϊκά επιτεύγματά του και την εγγύτητά του στα σπουδαία μυαλά της εποχής, ο Mises δεν μπόρεσε ποτέ να πάρει μια θέση στο Πανεπιστήμιο –και δεν ήταν ο μόνος που αντιμετώπιζε κάτι τέτοιο. Χρειάστηκε να ολοκληρωθεί η διατριβή του πάνω στο χρήμα το 1912 για να πάρει μια άμισθη θέση στο Πανεπιστήμιο. Στο μεταξύ, έπρεπε να βγάλει τα προς το ζην∙ δούλευε πρώτα σε δικηγορικό γραφείο και έπειτα στο εμπορικό επιμελητήριο.
Ακόμα και πριν επιτραπεί η είσοδος των γυναικών στο πρόγραμμα το 1919, ο Mises δίδαξε ένα σεμινάριο για τον τραπεζικό τομέα στο Πανεπιστήμιο στο οποίο οι περισσότεροι από τους φοιτητές ήταν γυναίκες που σπούδαζαν φιλοσοφία. Ο αποκλεισμένος δάσκαλος δίδασκε τις περιθωριοποιημένες φοιτήτριες. Αυτή η εμπειρία προφανώς του άφησε τεράστιο αντίκτυπο: εκείνη την εποχή άρχισε να γράφει το βιβλίο του Σοσιαλισμός, στο οποίο ασχολήθηκε (μεταξύ άλλων) με τον τρόπο που ο καπιταλισμός απετέλεσε την κινητήριο δύναμη της ιστορίας για την απελευθέρωση των γυναικών από τη βία, όπως και τον ισχυρισμό των σοσιαλιστών ότι ο κολεκτιβισμός ήταν ο μόνος αυθεντικός δρόμος για την χειραφέτηση των γυναικών.
Αντί να αφήνει στους κολεκτιβιστές την ουσιώδη συζήτηση για τους τρόπους υπέρβασης του πολιτισμικού και του θεσμικού σεξισμού, ο Mises ασχολήθηκε σοβαρά με το πρόβλημα και προσέφερε τις δικές του λύσεις. Και το επιχείρημα του Mises για την ισότητα των φύλων ακούγεται επαναστατικό μέχρι και σήμερα.
«Ο αγώνας της γυναίκας να διατηρήσει την προσωπικότητά της στον γάμο αποτελεί μέρος αυτού του αγώνα για προσωπική ακεραιότητα, η οποία διέπει την ορθολογική κοινωνία της οικονομικής τάξης που βασίζεται στην ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής … όλη η ανθρωπότητα θα έχανε αν η γυναίκα δεν κατάφερνε να αναπτύξει το εγώ της και να ενωθεί με τον άντρα ως ίσο προς ίσο, ελεύθεροι σύντροφοι και συνοδοιπόροι».
Η εικόνα που σχημάτισε για την ιστορία των σχέσεων μεταξύ των φύλων δίνει φως στη σημασία του καθεστώτος βίας για τη θέση των γυναικών στην ιστορία. Εδώ θυμίζει την Betty Friedan στο έργο της The Feminine Mystique (1963):
«Η απεριόριστη εξουσία του άντρα χαρακτηρίζει τις οικογενειακές σχέσεις όπου κυριαρχεί το καθεστώς βίας. Η ανδρική επιθετικότητα, η οποία εμπεριέχεται στην ίδια τη φύση των σχέσεων μεταξύ των φύλων, εδώ φτάνει σε ακραίο σημείο. Ο άνδρας αποκτά την κυριότητα της γυναίκας και κρατάει αυτό το σεξουαλικό αντικείμενο με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο κρατά και άλλα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου. Εδώ η γυναίκα μετατρέπεται εξ ολοκλήρου σε πράγμα. Γίνεται αντικείμενο κλοπής και αγοράς∙ παραδίδεται, πωλείται και δέχεται διαταγές∙ εν συντομία, είναι σαν ένας δούλος μέσα στο σπίτι. Στη διάρκεια της ζωής της ο άντρας είναι ο κριτής της∙ όταν πεθαίνει αυτή θάβεται μαζί του στον τάφο με τα υπόλοιπα αποκτήματά του. Με σχεδόν απόλυτη ομοφωνία, οι παλιότερες νομικές πηγές σχεδόν κάθε έθνους δείχνουν ότι έτσι ήταν κάποτε τα πράγματα από νομικής απόψεως».
Υπό τον νόμο της βίας, γράφει ο Mises, το αποτέλεσμα είναι η υποταγή:
«Το καθεστώς βίας αναγνωρίζει μόνο τον άντρα. Μόνο αυτός διαθέτει την εξουσία και κατά συνέπεια μόνο αυτός έχει δικαιώματα. Η γυναίκα είναι απλά σεξουαλικό αντικείμενο. Καμία γυναίκα δεν είναι χωρίς κύριο, είτε πρόκειται για πατέρα ή κηδεμόνα, σύζυγο ή εργοδότη. Ακόμα και οι πόρνες δεν είναι ελεύθερες∙ ανήκουν στον ιδιοκτήτη του οίκου ανοχής. Οι φιλοξενούμενοι δεν διαπραγματεύονται με αυτές, αλλά με εκείνον. Η άστεγη γυναίκα είναι διαθέσιμη για χρήση από τον καθένα ανάλογα με τις ορέξεις του. Δεν διαθέτει το δικαίωμα επιλογής του συζύγου. Δίνεται στον σύζυγο και λαμβάνεται από αυτόν. Η αγάπη της είναι καθήκον για αυτή, και ίσως η αρετή της∙ το συναίσθημα αυτό θα αυξήσει την ευχαρίστηση που αποκομίζει ένας άντρας από τον γάμο. Αλλά δεν ζητείται η άποψή της. Ο άντρας έχει το δικαίωμα να την αρνηθεί ή να πάρει διαζύγιο∙ αυτή δεν το διαθέτει».
Αυτό αποτελεί μια σαρωτική κριτική απέναντι σε όλες τις μορφές κρατικής εξουσίας, και ειδικά στον σοσιαλισμό. Στην πράξη, ο σοσιαλισμός δεν σημαίνει την ενδυνάμωση των εργατών ή τη συλλογική κυριότητα των μέσων παραγωγής. Σημαίνει τον κεντρικό ρόλο του κράτους στην οργάνωση όλων των οικονομικών και κοινωνικών σφαιρών. Και όπως ο Mises εξήγησε πολλές φορές, το κράτος έχει μόνο ένα μέσο στη διάθεσή του: τη βία πάνω στο άτομο και την ιδιοκτησία. Κατά συνέπεια, η προώθηση του σοσιαλισμού ως πολιτική σημαίνει την εξύψωση της βίας ως νόμου και ως εκ τούτου την επιστροφή των σχέσεων μεταξύ ανδρών και γυναικών σε προκαπιταλιστικά επίπεδα όπου η βία (και όχι τα συμβόλαια) αποτελούσε τη βάση των σχέσεων.
Με άλλα λόγια, ο Mises ευνοούσε τον καπιταλισμό ως οικονομικό σύστημα επειδή ακριβώς αυτός απελευθέρωσε τις γυναίκες από τις βίαιες σχέσεις ως κοινωνικό κανόνα. Ο καπιταλισμός είναι, στην πράξη, ο τρόπος για να γίνει πράξη το όραμα του φεμινισμού. Υπό αυτή την έννοια, ο Mises λέει: «όσο ο φεμινισμός επιδιώκει την προσαρμογή της νομικής υπόστασης της γυναίκας σε εκείνη του άντρα, όσο επιδιώκει να της προσφέρει τη νομική και την οικονομική ελευθερία να αναπτύσσεται και να δρα σύμφωνα με τις τάσεις, τις επιθυμίες και τις οικονομικές συνθήκες –μέχρι τώρα δεν είναι τίποτε άλλο από ένα κομμάτι του ευρύτερου φιλελεύθερου κινήματος, που υπερασπίζεται την ειρηνική και ελεύθερη εξέλιξη».
Για τον Mises, αυτή η βαθιά αντίληψη δεν ήταν απλά μια θεωρία, αλλά κάτι που έπρεπε να τεθεί σε εφαρμογή. Κατά συνέπεια, όταν ήταν πλέον σε θέση να το κάνει, ο Mises προώθησε ενεργά τα συμφέροντα των γυναικών στον πανεπιστημιακό τομέα, στο σημείο που του ήταν δυνατόν. Ο βιογράφος του Jorg Guido Hulsmann εξηγεί:
«Ο Mises ήταν ένας από τους λίγους άντρες σε ηγετική θέση που προώθησε ενεργά τις γυναίκες διανοήτριες. Οι Lene Lieser, Marianne Herzfeld και άλλες έγραψαν τις διδακτορικές τους διατριβές υπό την επίβλεψή του. Οι Lieser, Herzfeld, Ilse Mintz, Martha Stephanie Braun, Elisabeth Ephrussi και άλλες υπήρξαν τακτικά μέλη των κλειστών διαλέξεών του. Είναι αλήθεια ότι δεν μπόρεσε να τις κάνει καθηγήτριες –δεν μπορούσε να το κάνει αυτό ούτε για τους άντρες φοιτητές του, ούτε καν για τον εαυτό του. Εν τούτοις, μπόρεσε να βοηθήσει κάποιες από αυτές να αποκτήσουν μία από τις επιθυμητές θέσεις εργασίας που βγάζουν τα προς το ζην ενώ ασχολούνται με τις πνευματικές τους δραστηριότητες. Έτσι συνέβη με τις Herzfeld και Lieser, οι οποίες εργάστηκαν στην Ένωση Αυστριακών Τραπεζών και Τραπεζιτών».
Κάθε μία από αυτές τις γυναίκες έγινε πετυχημένη σε έναν κλάδο σπουδών –στα οικονομικά, τη μετάφραση, την ιστορία της τέχνης- με την αξία της να έχει ιδωθεί και καλλιεργηθεί από τον ίδιο τον Mises σε αντίθεση με τις βαθιές παραδόσεις που απομάκρυναν τις γυναίκες από τέτοιες σταδιοδρομίες.
Σκεφτείτε την ειρωνεία σε αυτή την περίπτωση. Αν ρωτήσετε κάποιον σύγχρονο αριστερό για τον Ludwig von Mises, θα σας δώσουν μια γρήγορη απάντηση για το ποιος είναι. Είναι εκείνος ο αντιδραστικός γέρος από τη Βιέννη που εισήγαγε την καπιταλιστική ιδεολογία στις Ηνωμένες Πολιτείες μετά τον πόλεμο, ένας άνδρας που επέστρεφε στο παρελθόν επιθυμώντας να επαναφέρει τους θεσμούς και τον πολιτισμό του 19ου αιώνα. Η πραγματικότητα, όμως, είναι διαφορετική. Στο παγκόσμιο λίκνο προοδευτικών ιδεών, τη Βιέννη της δεκαετίας του 1920, ξεχώρισε για τις ιδέες του περί των δικαιωμάτων των γυναικών: «ένας από τους λίγους άντρες σε ηγετική θέση που προώθησε ενεργά τις γυναίκες διανοήτριες».
Φυσικά, οι άνθρωποι στο FEE αντιλαμβάνονται την διδασκαλία των γυναικών από τον Mises. Μία από τις σημαντικότερες συνεργασίες προέκυψε από τη μαθητεία της Bettina Bien Greaves στον Mises, που έγραψε και επιμελήθηκε αρκετά καινοτόμα βιβλία, όπως και πολλές επανεκδόσεις του έργου του Human Action, και δούλεψε ως προσωπικό στο FEE για μεγάλο μέρος της μακράς καριέρας της.
Τώρα σκεφτείτε την όλη διένεξη σχετικά με τους νόμους κατά των διακρίσεων, οι οποίοι φαίνεται να δίνουν προτεραιότητα στα συμφέροντα των γυναικών εις βάρος των αντρών, μια σοβαρή πηγή αντίδρασης απέναντι στον φεμινισμό και τροφή για τους συντηρητικούς ακτιβιστές παγκοσμίως. Άραγε ο ίδιος ο Mises λειτουργούσε βάσει τέτοιων νόμων όπως συνήθως τους αντιλαμβανόμαστε; Όχι, γιατί δεν ευνοούσε τα συμφέροντα των γυναικών απλά και μόνο λόγω του φύλου τους. Αντίθετα, έβλεπε τις διανοήτριες στη Βιέννη ως υποτιμημένο ανθρώπινο δυναμικό. Αυτό δεν αποτελεί «ευνοϊκή μεταχείριση» αλλά μια επιχειρηματική κίνηση: ανακαλύπτοντας την αξία που η κοινωνία αμελούσε. Αυτό κάνουν οι επιχειρηματίες καθημερινά όσον αφορά τον κόσμο των φυσικών πόρων. Ο Mises εφήρμοσε την ίδια διορατικότητα και κρίση στον κόσμο των ιδεών.
Εδώ βλέπουμε ένα σύγχρονο παράδειγμα του τι σημαίνει να είναι κάποιος φεμινιστής: την υπέρβαση των ιστορικών προκαταλήψεων που πηγάζουν από την εποχή της βίας και την πρόοδο στην ανάδειξη του συνεταιρίζεσθαι και των συμβολαίων ως αρχές της κοινωνικής τάξης. Άραγε αυτό απαιτεί επιχειρηματικότητα –δηλαδή, να βλέπουμε την αξία εκεί που έχει παραμεληθεί; Ναι, και όχι μόνο σε σχέση με τους φυσικούς πόρους, αλλά και σε σχέση με μια τάξη ανθρώπων που έχουν παραμεληθεί ως δυναμικό –δηλαδή ως συνεργάτες που μπορούν να εργαστούν με παραγωγική συνεργασία για έναν κοινό στόχο.
Το ενδιαφέρον του Mises για τη στέρηση των ουσιωδών συνεισφορών των γυναικών από την κοινωνία λόγω του σεξισμού αποτελεί το κάλεσμα της σάλπιγγας για τους σύγχρονους ατομιστές. Ο Mises δεν κατέκρινε μόνο τον περιορισμό της ελευθερίας των γυναικών από το κράτος, αλλά και από τον πολιτισμό. Δικαίως ανέφερε την σεξουαλική αντικειμενοποίηση των γυναικών ως εμπόδιο για την απελευθέρωσή τους, ακόμα και τις μορφές της (ιδιωτικές και κρατικές) που είναι εγγενείς στα πολιτισμικά στερεότυπα, τους παραδοσιακούς νόμους και τις πρακτικές.
Το παράδειγμα του Mises δείχνει τον δρόμο για τη σωστή κατανόηση του φεμινισμού σήμερα. Πώς είναι δυνατόν εμείς οι οπαδοί της ελεύθερης αγοράς να προβάλλουμε το επιχείρημα ότι η αγορά είναι η πηγή της ευημερίας μέσα από την καινοτομία και μετά να είμαστε αδρανείς όταν οι επιδράσεις της παρεμποδίζονται από τα φυλετικά στερεότυπα, ιδιαίτερα αυτά που εμπεριέχονται στη βία του νόμου και προκύπτουν από τις πολιτιστικές και κοινωνικές προκαταλήψεις;
Πώς είναι δυνατόν να αγνοούμε την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που εμπεριέχεται σε νόμους που απαγορεύουν τις αμειβόμενες υπηρεσίες μαιευτικής, επιβάλλουν βία εναντίον των ειρηνικών σεξουαλικών σχέσεων, και απαγορεύουν ή παρεμποδίζουν επαγγέλματα όπως η μαιευτική; Αφήνοντας στην άκρη τις ηθικές ενστάσεις σχετικά με τις εκτρώσεις, πώς είναι δυνατόν να ισχυριζόμαστε ότι υποστηρίζουμε την ατομική ελευθερία και μετά να υποστηρίζουμε πολιτικούς που επιδιώκουν την εξουσία απειλώντας κυνικά με την εθνικοποίηση των παιδιών, των σεξουαλικών σχέσεων, και συγκεκριμένα της διαδικασίας λήψης αποφάσεων από τις γυναίκες σχετικά με τη μοναδική γενετική τους λειτουργία;
Η εποχή των συμβολαίων δεν έχει φτάσει σε όλους. Υπάρχει ακόμα πολλή δουλειά που πρέπει να γίνει. Πόση αξία μένει ακόμα να ανακαλυφθεί με την σάρωση των εμποδίων στο συνεταιρίζεσθαι και την υπέρβαση των ιστορικών προκαταλήψεων; Και ποιος είναι πιθανότερο να πετύχει αυτό τον σπουδαίο στόχο, οι κυβερνήσεις ή οι επιχειρηματίες;
Ο Mises ήξερε πολύ καλά ότι αφήνοντας στους σοσιαλιστές την ερώτηση για την επίλυση των σφαλμάτων του σεξισμού θα διέπραττε ένα μοιραίο λάθος για τους οπαδούς της ελεύθερης αγοράς. Και αυτό εξακολουθεί να είναι λάθος. Αλλά ήταν στενοχωρημένος από την έλλειψη αντιπροσώπευσης των γυναικών στον Πανεπιστημιακό τομέα, τόσο πολύ που πάλεψε ο ίδιος με όλες του τις δυνάμεις για να διορθώσει αυτό το φαινόμενο.
Ας ακούσουμε το κάλεσμά του να ασχοληθούμε σοβαρά με την κατάσταση των γυναικών, να ανακαλύψουμε την αξία τους εκεί όπου έχει περάσει απαρατήρητη. Ο Mises ήταν φεμινιστής πριν ο φεμινισμός γίνει «μόδα». Όλοι οι οπαδοί της ελεύθερης αγοράς πρέπει να είναι φεμινιστές.
